مسجد ۷۲ تن

 مشهد مهم‌ترین مقصد گردشگری مذهبی در ایران است و از همین رو گردشگران بسیاری سفر به مشهد را در برنامه خود می‌گنجانند. در كنار حرم مطهر، این شهر مساجد تاریخی ارزشمندی را در خود جای می‌دهد. مسجد ۷۲ تن یكی از این نمونه‌ها است. مسجد ۷۲ تن در بازار بزرگ و ناحیه سرشور قرار دارد. در واقع این بنا ابتدا مقبره امیر غیاث‌الدین بوده و با تغییر كاربری، به مسجد تبدیل شده است. 

معرفی مسجد ۷۲ تن

مسجد ۷۲ تن كه با نام مسجد شاه نیز شهرت دارد، از جاهای دیدنی مشهد و آخرین بناهای مربوط به دوره میرزا شاهرخ محسوب می‌شود. این بنا شامل بقعه‌ای با گنبد دوپوش، دو مناره و یك ایوان می‌شود كه در ابتدا مقبره امیر غیاث الدین ملك شاه بوده است. امیر غیاث الدین ملك شاه از امرای مشهور دربار تیمور گوركانی بود كه پنج سال بعد از فوتش (سال ۸۵۵ هجری قمری) بنایی بر قبر او احداث كرده‌اند. در تاریخ ۱۸ تیر ۱۳۱۱، مسجد ۷۲ تن با شماره ثبت ۱۸۶ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد ۷۲ تن كجاست؟

مسجد ۷۲ تن از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی در مشهد به شمار می‌آید و در ناحیه سرشور، خیابان خسروی، ابتدای بازار بزرگ و در مجاورت ضلع جنوب غربی حرم واقع شده است. این مسجد تا حرم مطهر امام رضا (ع) فاصله كمی دارد و به‌راحتی از آن قابل دسترسی است.

ویژگی‌های بنای مسجد ۷۲ تن

بنای مسجد به ابعاد حدود ۲۰×۳۳ متر، جمعا حدود ۶۶۰ متر مربع را فرامی‌گیرد. نمای مناره‌ها، غرفه‌ها و ایوان، دارای كاشی معرق بسیار نفیسی هستند كه بیشتر آن‌ها از بین رفته‌اند و آنچه باقی مانده است، نمونه بهترین رنگ و لعاب كاشی دوره تیموری و صفویه به حساب می‌آید. ازاره بنا، در اصل كلا از سنگ بوده است.

عرض ایوان جلویی، حدود ۹۵/۴ متر، ارتفاع آن تا لبه بام، ۴۰/۹ متر و عمق ایوان، ۲۰/۴ متر است. ایوان مذكور از نظر كاشی و نقش و تزیینات دیگر، در واقع تابلوی ظریف این مقبره به شمار می‌رود.

ارتفاع ازاره تمام بنا در نمای جلوی مقبره، ۱۵/۱ سانتی‌متر است. در پایه راست ایوان، بعد از ازاره، یك خوانچه معرق دارای گلدان و گل و بوته به عرض ۶۴ و طول ۱۱۰ سانتی‌متر دیده می‌شود و در بالای خوانچه مذكور، مربع مستطیلی به عرض ۶۴ و ارتفاع ۲۷ سانتی‌متر قرار دارد كه نام معمار مقبره «عمل بن شمس الدین محمد تبریز» در آن نوشته شده است. به نظر می‌رسد كه در پایه چپ ایوان، نام كاتب ذكر شده بوده كه كاشی‌كاری این قسمت از بین رفته است. چون معمار بنای مسجد واقع در تایباد كه در نزدیكی قبر زین الدین ابوبكر تایبادی قرار دارد، همین معمار بوده است، بنابراین نام كامل معمار آرامگاه می‌بایست «احمد بن شمس الدین محمد تبریزی» بوده باشد.

در بالای نام معمار، كتیبه‌ای كاشی‌كاری وجود داشته كه قسمت عمده آن از بین رفته است. كاشی‌های دیگر قسمت‌ها نیز آسیب فراوانی دیده است. جای خوشحالی است كه كتیبه طرف چپ ایوان به طول تقریبی دو متر از اصل عبارت كتیبه، به‌طور صحیح و روشن و در زمینه كاشی لاجوردی و خط كشی سفید معرق و با خط ثلث شیوا بر جای مانده است:

«لل الامیر ملكشاه اعرج اللّه معارج دولته فی سنة خمس و خمسین و ثمانماة الهجریه» (۸۵۵).

در همین مقدار باقی مانده از كتیبه، به‌قدری لطافت و ظرافت دیده می‌شود كه نظیر آن را در جای دیگری نمی‌توان یافت. نقطه‌ها و احیانا اعراب كتیبه را با كاشی تغاری سیر به طوری اجرا كرده‌اند كه جملات را به‌صورت جالبی تزیین كرده است. در دیگر قسمت‌های ایوان، صلوات بر چهارده معصوم بر كاشی نوشته شده و بخش‌های دیگر نیز با نقوش زیبای هندسی بر كاشی زیبایی تزیین شده است.

بقعه مسجد ۷۲ تن

بقعه دارای دری به تاریخ ۱۱۵۵ هجری قمری است كه به نظر می‌رسد از محل دیگری به این نقطه منتقل شده باشد. داخل مقبره نیز كاشی‌كاری بسیار نفیسی دارد. تمام ازاره مقبره به ارتفاع ۴۵/۱ متر، دارای كاشی مسدس سبز سیر شفاف است و وسط هر مسدس، نقشی با زر طرح شده و كلمه «علی» را با زر سه بار تكرار كرده‌اند. در بالای ازاره مزبور، كتیبه‌ای سرتاسری به عرض ۲۴ سانتی‌متر است كه از نظر كاشی و خط، از شاهكارهای هنر عهد تیموری به شمار می‌رود. زمینه كاشی، سبز سیر، و خط آن، ثلث با كاشی تغاری سیر شفاف و عسلی است. عبارت كتیبه، شانزده بیت از مناجات امیرالمومنین و یعسوب الدین حضرت علی بن ابی طالب (ع) است.

در وسط هر ضلع از مقبره، دربندی وضع شده است كه از این دربندها، به رواق‌های مجاور مقبره رفت و آمد می‌شد و جز دربند در ورودی، سه دربند دیگر بعدها مسدود شده است؛ در بالای هر دربند، دو ابرو و پاپشت بغل نفیسی در كاشی زمینه سبز سیر با اسلیمی تغاری سیر نمایان است. در هر زاویه مقبره، از بالای فیلگوش‌ها با گچ به‌طور مقرنس بالا رفته است. در روی این قسمت و در كنار هر دربند، فاصله‌ای برای كتیبه باز بوده است كه نقاشی ظریف داشته و اكنون به‌كلی محو شده است. در زیر عرقچین مقبره، هشت دهنه تعبیه شده كه روشنایی داخل مقبره از همین دهنه‌ها است. در بالای فیلگوش‌ها، مثلث‌هایی به‌طور مقرنس ساخته شده است و با گچ، نقش اسلیمی دارد. عرقچین گنبد، نقاشی‌هایی داشته كه از بین رفته است. در زیر عرقچین، كتیبه‌ای قرآنی با خط ثلث بر گچ به تاریخ «تسع عشر و مأه الف» دیده می‌شود.

گنبد مقبره، با طرح متناسب و روكار كاشی فیروزه‌ای ساخته و در ساقه آن با خط كوفی درشت، جمله «البقا لله» تكرار شده است. ارتفاع گنبد، از تیزه تا كف مقبره، حدود ۴۰/۱۷ متر است. در زیر بقعه، سردابی به عرض و طول ۳۶/۶ متر وجود دارد كه در دوره اخیر كشف شده است. در این سرداب، صورت قبری به ابعاد ۵۶×۱۹۰ متر وجود دارد كه احتمال دارد قبر امیر ملك شاه باشد. این قبر با آجر بالا آمده و فاقد سنگ قبر است. در طرف چپ قبر، دو قبر و در طرف راست آن نیز یك قبر دیده می‌شود كه همگی فاقد لوح قبر هستند. در چهار طرف سرداب، هواكش‌هایی تعبیه كرده‌اند. سقف سرداب، به‌صورت ضربی صاف پوشیده شده كه تاكنون پابرجا مانده است. در دو طرف مقبره اصلی و پشت آن، سه رواق ساخته شده و جلوی رواق شمالی و جنوبی بقعه و غرفه، كاشی‌كاری شده است.

در طرفین بنای بقعه امیر ملك شاه، دو مناره وجود دارد كه بالای هر دو به‌دلیل گذشت سالیان دراز، تخریب شده است. ارتفاع مناره شمالی آنچه باقی مانده، ۲۰ متر و بلندی مناره جنوبی نیز در حال حاضر، ۴۰/۱۵ متر است. ازاره هر دو مناره، از سنگ بوده كه از بین رفته؛ اما جدیدا تجدید بنا و بازسازی شده است. در بالای ازاره مناره‌ها، كتیبه بزرگی با آیات قرآنی به چشم می‌آید. بالای این كتیبه، در ترنج‌هایی، احادیثی از پیامبر (ص) و در بالای آن‌ها، اسما اللّه نوشته شده است.