شهرستان شاهرود به عنوان یكی از بزرگ‌ترین شهرستان‌های استان سمنان، بزرگ‌ترین پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت‌شده را در خود جای داده و با احتساب مناطق شكارممنوع موجود به قارّه كوچك و سرزمین پنج اقلیم مشهور است.این تنوع اقلیمی به قدری آشكار است كه كوتاه‌ترین فاصله كویر تا جنگل در این شهرستان قرار دارد، به طوری كه با طی مسافت كوتاهی در حدود ۴۵ كیلومتر از شاهرود به سمت شمال به جنگل‌های جهانی هیركانی ابر با زیباترین چشم‌اندازها می‌رسیم و با طی همین مسافت به سمت جنوب به كویر و زیبایی‌های منطقه چاه جام و در نهایت به طرود و نخلستان‌های آن می‌رسیم كه مردم آن منطقه به شترداری اشتغال دارند.
این گوناگونی اقلیم در كنار تنوع اقوام و گروه‌های مختلف قومی و زبانی، ویژگی و قابلیت توسعه گردشگری را در این شهرستان رقم زده است. شاهرود با قرار گرفتن در بین مسیر تهران- مشهد و نیز هم‌جواری با استان‌های مركزی و شمالی كشور یكی از مراكز اكوتوریسم ایران شناخته می‌شود. این شهرستان در زمینه‌های مختلف گردشگری از جمله گردشگری تاریخ، عرفانی و طبیعی از قابلیت‌های منحصر به فردی برخوردار است.
قدمت تاریخی
در گستره شهرستان شاهرود تپه‌های تاریخی با قدمت‌های بسیار قرار دارد كه از آن جمله می‌توان به تپه تاریخی «ده خیر» بخش بسطام با قدمت هزاره هشتم قبل از میلاد (ده هزار سال) «تپه سنگ چخماق» بسطام با قدمت هزاره پنجم تا هفتم قبل از میلاد، «تپه خوریان» و … اشاره كرد. قدمت تاریخی سكونت در منطقه شاهرود بر اساس گمانه‌زنی‌های باستان شناسان و حفاری‌های انجام شده به هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. آثار به دست آمده در حفاری تپه‌های تاریخی شاهرود، گواهی بر این مدعاست. بر اساس شواهد و مدارك تاریخی موجود، تشكیل هسته اولیه شهر شاهرود به دلیل دفاع از مهاجمان روی تپه‌های كم ارتفاع در دامنه كوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شد و به تدریج همراه با برقراری امنیت در محل رشد و توسعه یافت. به استناد برخی اشاره‌های تاریخی مندرج در متون و بعضی شواهد باستان‌شناختی و معماری موجود در داخل و خارج شهر كنونی راه عبور قافله‌ها و كاروان‌هایی كه بزرگراه غربی به شرقی (جاده ابریشم) را طی می‌كردند از شاهرود می‌گذشت. در عین حال وجود چاپارخانه و كاروانسرا، شاهرود را به یكی از مراكز مهم یكجانشینی در منطقه تبدیل كرد. بر این اساس قدیمی‌ترین بنای برجا مانده در شهر شاهرود را به دوره ایلخانی نسبت می‌دهند.
صنایع‌دستی
نمدمالی روستای ابرسج، بافت گلیچ، جاجیم و چوقا ( نوعی پارچه پشمی) در شهر مُجن، منبت چوب، ساخت سازهای سنتی، گلیم‌بافی، تراش سنگ‌های نیمه‌قیمتی، هنر ساخت سرامیك در شاهرود و ابرسج، سفالگری شاهرود، تابلو فرش، معرق كاشی، خراطی چوب (از فنون قدیمی شهر شاهرود) و رودوزی‌های سنتی از جمله رشته‌های فعال در این عرصه شناخته می‌شود. صنعت سرامیك‌سازی این شهر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از دیگر صنایع‌دستی شهرستان می‌توان به دست‌بافته‌های سنتی شهركلاته‌خیج، جاروبافی زنان روستای طرود و سوزن‌دوزی زنان منطقه كویری خارتوران اشاره كرد. شهركلاته‌خیج نیز در سال گذشته به عنوان شهر ملی دست‌بافته‌های سنتی به ثبت رسید.
سوغات
از مهم‌ترین سوغات شاهرود می‌توان به قیسی، برگه زردآلو، نقل و آب‌نبات، انواع نان محلی و انگور اشاره كرد كه به خاطر كیفیت و تنوع، صادر می‌شوند.
اماكن تاریخی و جاذبه‌های دیدنی شاهرود
موزه شاهرود
ساختمان موزه شاهرود در سال‌های ۱۳۰۶-۱۳۰۷ ه.ش به عنوان بلدیه بنا شده و این بنا به شماره ۱۸۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا پس از مرمت و احیاء در اسفند ماه سال ۱۳۶۷ برای بازدید و استفاده پژوهشگران شروع به فعالیت كرد. این موزه دارای گنجینه آثار تاریخی و فرهنگی، باستان‌شناسی و مردم‌شناسی است. بنای موزه به سبك معماری اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی ساخته شده است. موزه شاهرود موزه‌ای است استانی از این‌رو سعی شده اشیاء و آثار هر بخش به تفكیك نگهداری در معرض دید بازدیدكنندگان قرار گیرند. بخش باستان‌شناسی موزه در طبقه همكف و شامل چهار اتاق و راهرو است كه آثاری مربوط به قبل از میلاد مسیح، دوره پیش از تاریخ، آثار دوره اسلامی و … در آن وجود دارد.
بخش مردم‌شناسی این موزه شامل ابزار كارهای تولیدی و فنون، دامداری، كشاورزی، پوشاك، فنون پخت نان، زیورها، دست‌بافت‌ها و اسناد و قباله‌ها، ابزار و وسایل تعزیه‌خوانی و طب سنتی و تصاویری از فعالیت‌ها و زندگی مردم و مردم‌شناسی است كه از عمق زوایای زندگی مردم از روستاها گردآوری شده است. در غرفه پوشاك موزه شاهرود، انواع لباس‌های زنانه شامل كت زنان (كلیجه) شلیته، كلاه سوزن‌دوزی شده، چارقد، جوراب‌های پشمی و پیراهن سوزن‌دوزی شده دیده می‌شود. از ابزار و وسایل تعزیه‌خوانی موجود در این بخش می‌توان به جوشن، سپر، كلاه‌خود و … اشاره كرد. از جمله تصاویر بسیار زیبا در این غرفه پرده درویشی با ۳۲ قصه به روایت تصویر و ۴۰۰ صورت انسان و حیوان با هنر نقاشی رنگ و روغن است كه در ۱۳۴۰ هجری شمسی در كاشمر نقاشی شده است.
مجموعه تاریخی بسطام
این مجموعه ارزشمند، آثاری از قرن سوم هجری قمری به بعد را شامل می‌شود و در كنار آن آرامگاه متعلق به «ابویزید طیفور بی عیسی بن سروشان بسطام» ملقب به «سلطان العارفین» و از عرفای نامی و مشهور ایران در قرن سوم هجری قمری قرار دارد. از شاخصه‌های این مجموعه وجود ۱۷ بنا در كنار هم و قدمت‌های متفاوت آن (۸ دوره) عتیق (اوایل قرن سوم هجری) آلبویه، سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجاری و پهلوی است. اولین بنا مربوط به زمان حیات بایزید بسطامی مسجدی كوچك در زیر مسجد دوم بایزید و در كنار مقبره امامزاده محمد (ع) است. مجموعه بایزید بسطامی شامل خانقاه بایزید، رواق صفوی، منار بسطام، مسجد بایزید بسطامی، مسجد جامع بسطام، امامزاده محمد، برج كاشانه، گنبد غازان خان، مدرسه شاهرخیه و … است.
مسجد جامع در جنوب مجموعه تاریخی بسطام قرار دارد و از بناهای غازان خان است. این بنا بین سال‌های ۷۰۰ تا ۷۰۶ هجری ساخته شده است. شبستان‌های آن در قسمت غرب و شمال ساخته شده و در زمان قاجاریه شبستان شرقی به مسجد الحاق می‌شود.
برج كاشانه هم‌زمان با ساخت مسجد جامع در ضلع جنوب شرقی و متصل به آن به عنوان برج، آرامگاهی ساخته می‌شود كه غازان خان آن را به فرزندش می‌بخشد و در سرداب آن قبری نیست. ارتفاع آن از داخل ۲۰ و از بیرون ۲۴ متر است. شكل هندسی آن از داخل ۱۰ ضلعی و از بیرون سی ضلعی پرّه دار و عمود بر هم ساخته شده است و بر سر در آن تاریخ نیمه شوال سنه ۷۰۰ هجری و نام محمد بن احمد سمنانی و بر طرفین در تزئینات گچ‌بری دیده می‌شود.
مجموعه تاریخی بسطام در فهرست میراث جهان اسلام به ثبت رسیده است.
آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی
علی بن جعفر یا علی بن احمد خرقانی یكی از بزرگان مشایخ طریقت است. او در خرقان دیده به جهان گشود و در همان دیار جهان را بدرود حیات گفته است. بنای كنونی آرامگاه توسط انجمن آثار ملی ساخته شده و با آجر و تزئینات كاشی مزین شده است. آنچه از بنای كهن آرامگاه به جای مانده محراب زیبای آن است كه با گچ‌بری‌های نفیس تزئین شده است. این محراب در جنوب غربی بنا قرار دارد. مجموعه شیخ ابوالحسن خرقانی دارای كتابخانه، سوئیت‌های اقامتی و فضای تفرجگاهی است. بنای آرامگاه این عارف نامی قرن چهارم و پنجم هجری قمری در ۲۴ كیلومتری شمال شهرستان شاهرود و در روستای قلعه‌نو خرقان قرار دارد.
جنگل جهانی ابر
منطقه ابر در ۴۰ كیلومتری شمال شرقی شهرستان شاهرود قرار دارد. این منطقه كه به نام جنگل‌های ابر معروف است در ارتفاعات آن عمدتاً به صورت چمنزار و یا مراتع مشجر و در پایین‌دست آن به جنگل با گونه‌های متنوع دیده می‌شود. جنگل ابر شاهرود دومین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار جهانی بعد از كویر لوت و یكی از زیباترین و خوش آب و هواترین جنگل‌های دنیاست كه در مجاورت روستای هدف گردشگری ابر واقع شده است. از آنجا كه در اغلب مواقع فضای این جنگل را پوششی از ابر فرا گرفته به این نام مشهور است. برای رسیدن به جنگل باید از روستای ابر عبور كرد.
جنگل قطری
منطقه قطری در بخش بسطام شهرستان شاهرود در میان جنگل اولنگ و جنگل ابر قرار دارد. بهترین راه دسترسی به آن از جاده روستای هدف گردشگری ابر در مسیر امامزاده محمد سراوین قطری است. این منطقه به‌واسطه قرارگیری در منطقه كوهستانی دارای آب و هوای كوهستانی سرد و معتدل است.
مجن و آبشار تنگه داستان
شهر مجن در فاصله ۳۵ كیلومتری شمال غربی شاهرود و در یك منطقه كوهستانی واقع شده است. تنگه معروف (داستان) نیز در فاصله ۱۰ كیلومتری شهر مجن و ۴۵ كیلومتری شاهرود واقع است. به دلیل قرار گرفتن این ناحیه در یك منطقه كوهستانی و در ارتفاع حدود ۲ هزار متری از سطح دریا، آب و هوا و اقلیم منطقه در فصول بهار و تابستان و اوایل پاییز برای بهره‌برداری گردشگران مساعد است.
زیست‌كره توران
مجموعه «توران» از سه قسمت پارك ملی (۸ درصد) پناهگاه حیات‌وحش (۱۷ درصد) و منطقه حفاظت‌شده (۷۵درصد) تشكیل شده است. این منطقه در قسمت جنوب جاده تهران – مشهد شمالی شرقی دشت كویر، غرب منطقه «خارتوران» و شرق منطقه «طرود» واقع است. این مجموعه پس از پناهگاه حیات‌وحش «نایبندان» دومین منطقه بزرگ تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست است. خارتوران را آفریقای ایران لقب داده‌اند. این منطقه دومین منطقه بیوسفر جهان است كه در فاصله ۱۴۰ كیلومتری جنوب شرقی شاهرود و ۲۸ كیلومتری جنوب شرقی شهر بیارجمند و در شمال مركزی كویر ایران واقع است.
روستای هدف گردشگری قلعه بالا و محور گردشگری گیور- دزیان
روستای هدف گردشگری قلعه بالا در جوار منطقه نمونه گردشگری زیست‌كره توران قرار دارد. این منطقه در جنوب شرقی و در فاصله ۱۳ كیلومتری از شهر بیارجمند واقع شده است. وجود بافت تاریخی و معماری روستا كه به صورت پلكانی است، زمینه حضور گردشگران داخلی و خارجی را فراهم آورده است. … روستاهای گیور، دزیان و قلعه احمد در محدوده نزدیك به روستای هدف گردشگری قلعه بالا و محور گردشگری قرار دارد كه در این محدوده می‌توان بناهای تاریخی ارزشمند از جمله آسیاب آبی، حمام و … را نیز مشاهده كرد.
خوش ییلاق
پناهگاه حیات وحش «خوش ییلاق» در شمال شرقی شهرستان شاهرود قرار دارد. این منطقه از جمله نخستین مناطق مورد حفاظت در ایران بوده و از سال ۱۳۶۴ عنوان پناهگاه حیات وحش تغییر یافته است.
خوش ییلاق
پناهگاه حیات وحش «خوش ییلاق» در شمال شرقی شهرستان شاهرود قرار دارد. این منطقه از جمله نخستین مناطق مورد حفاظت در ایران بوده و از سال ۱۳۶۴ عنوان پناهگاه حیات وحش تغییر یافته است.
منطقه طرود
منطقه كویری طرود شاهرود كه بزرگ‌ترین نخلستان شمال شرق كشور را در خود جای داده و به همراه رمل‌های كویری زیبا و دیدنی چاه جم و بلندای زیبا و دیدنی آرامگاه پیرمردان در این بخش كویری، جلوه‌ای دیگر از قدرت یزدان پاك را به تماشا می‌گذارد. این روستا در فاصله ۱۲۵ كیلومتری جنوب شهرستان شاهرود در محور شاهرود – معلمان – اصفهان و در منطقه كویر مركزی ایران قرار دارد. وجود تپه‌های ماسه‌ای (رمل كویری) در این منطقه و مجاورت با منطقه چاه جام و دریاچه نمك یكی از جاذبه‌های گردشگری طبیعی شهرستان به شمار می‌رود.
روستای هدف گردشگری رضاآباد
منطقۀ گردشگری رضاآباد دارای گونه‌های نادر جانوری و گیاهی منحصر به فرد است. این منطقه در جنوب شرقی شهر بیارجمند و در شمال كویر مركزی ایران واقع است. دو اثر طبیعی نادر در این منطقه رمل‌های كویری و كوهستان مجاور آن است كه روستای هدف گردشگری رضاآباد با معماری خاص كویر (سقف‌های گنبدی) حدفاصل رمل‌ها و كوهستان شكل گرفته است.
بازار
بازار شاهرود یكی از بازارهای تاریخی و بزرگ استان است كه در مركز شهر شاهرود قرار دارد. قدمت این بازار به دوره قاجاریه باز می‌گردد، بازار شاهرود علاوه بر راسته اصلی دارای سه سوق و چهارسوق و چندین كاروانسرا، آب انبار، حمام و مدرسه است و از نظر اقتصادی از جایگاه ویژه‌ای در شاهرود برخوردار است.
خانه یغمایی‌ها
این خانه كه به جای مانده از خانه‌های زیبای شاهرود قدیم است، در خیابان تهران، خیابان ۸ شهریور (بهرام) واقع شده و در اوایل دورۀ پهلوی به سال ۱۳۰۴ ه. ش ساخته شده است. این بنا به لحاظ مشخصه‌های معماری سنتی در سطح شهرستان بی‌نظیر است. فرم پلان به‌صورت حیاط مركزی بوده، ورودی خانه در قسمت جنوبی با یك راهرو (دالان) به حیاط مرتبط است. این خانه تاریخی دارای بادگیر و حوض‌خانه و اتاق‌های مهمان، ایوان و آب انبار است.
مسجد شیخ علی‌اكبر
مسجد شیخ علی‌اكبر شاهرود یكی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی شاهرود است كه در خیابان شهید صدوقی (مزار) از گذشته به یادگار مانده است. تاریخچه این مسجد مربوط به اواسط حكومت ناصرالدین‌شاه قاجار است. بانی این مسجد مرحوم حاج شیخ علی‌اكبر در سال ۱۲۷۴ هجری قمری است. از ویژگی‌های این مسجد وجود چهار محراب در قسمت‌های مختلف است كه یكی در گنبد خانه و مابقی در شبستان‌های مسجد قرار دارد.
تكیه زنجیری
ساختمان تكیه زنجیری شامل دو قسمت نوسازی شده و بنای قدیمی است. این بنا در شمال شهر شاهرود و در بافت قدیمی شهر قرار دارد. قسمت باقی‌مانده از بنای قدیمی شامل یك حیاط مركزی است كه دور تا دور آن در طبقه همكف حجره‌های متعدد قرار دارد. حیاط دارای ۲ ورودی شمالی و جنوبی است. شاه‌نشین‌ها روی ورودی‌های شمالی و جنوبی چند پله بالاتر از كف طبقه اول قرار دارند. زنجیر فلزی كه آلیاژ خاصی از آهن است و احتمالاً لنگر كشتی‌های قدیمی بوده بر روی دو چنار و دو پایه فلزی قرار دارد. پوش روی حیاط كه عنصری از معماری تكیه‌های زمان قاجار بوده (تكیه دولت) در ایام عزاداری بر روی زنجیر قرار می‌گیرد.
تكیه برنجی و موزه آب
بنای حسینیه در ۲ طبقه در ۲ طرف حیات حسینیه به صورت قرینه است. سر در حسینیه به صورت قدیمی خود باقی و از لحاظ معماری حائز اهمیت است، ورودی حسینیه شامل سه دالان قوسی شكل است. سقف دالان بزرگ از لحاظ معماری دارای اهمیت است. در چوبی ورودی دالان‌ها به ویژه در بزرگ با سردرهایی به صورت هلالی جلوه خاصی دارند. موزه تخصصی آب با همت متولی مجموعه در این حسینیه دایر و مورد بازدید علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
