اگر ابریشم را از مولفه‌های هویت ایرانی بدانیم، به بیراهه نرفته‌ایم و اگر بگوییم قلب این هویت در “بایگ” تربت حیدریه خراسان رضوی می‌تپد، حرفی به گزاف نگفته‌ایم، اگرچه امروز ضربان این قلب به شماره افتاده و برای بازآفرینی آن به “بومی‌سازی تصمیم‌سازان” نیاز است.
۲۰ استان كشور در زمینه صنعت نوغانداری فعالیت دارند كه از آن میان استان گیلان، قطب تولید پیله تر ابریشم است و استان خراسان رضوی علاوه بر برخورداری از رتبه دوم تولید پیله تر، با تولید ۸۵ درصد نخ ابریشم كشور، پایتخت ابریشم كشی ایران به شمار می‌آید.
بخش بایگ به مركزیت شهر بایگ، واقع در ۲۰ كیلومتری شمال‌غربی تربت حیدریه، با هشت روستا به نام‌های گشن، سرخ‌آباد، رود معجن، رزك، فدیهه، حصار، خورشبر و بسك، یكی از اصلی‌ترین مناطق رونق نوغانداری و تولید ابریشم در استان خراسان رضوی است.
۴۵ روز كافی است تا تخم‌های كوچك و سیاه رنگ نوغان ثمر داده و به پیله‌های ارزشمند ابریشم تبدیل شده و به عنوان فعالیت اقتصادی جانبی در كنار كشاورزی و باغداری در فصل بهار، رونق بخش سفره هزاران خانواده بایگی شوند.
حاصل تولید پیله كرم ابریشم در نهایت منجر به تكمیل زنجیره هنری به نام ابریشم بافی است كه جزو صنایع دستی این خطه محسوب می‌شود.
بافت رشته‌های ابریشم از الیاف حاصل از پیله ابریشم، در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و به قولی قدمت آن در بین مردم روستانشین این سرزمین به ماقبل تاریخ باز می‌گردد.
ثبت ملی نخستین روستا و شهر ابریشم كشی ایران در تربت حیدریه
روستای بسك از توابع بخش بایگ تربت حیدریه، با سه هزار و ۴۰۰ نفر جمعیت، در كنار جاذبه های طبیعی و تاریخی خود، حرفه ابریشم‌كشی را به عنوان شغل آباء و اجدادی مردم این خطه حفظ كرده و اهالی این روستا با طبعی لطیف و ذوقی سرشار در كنار همه زیبایی های طبیعت خداداد منطقه و جاذبه‌های گردشگری روستای خود، به هنر ابریشم بافی نیز مشغولند.
در مرداد سال ۱۳۹۷ هجری شمسی و با حضور جمعی از مسوولان كشوری و محلی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از سند ثبت ملی روستای بسك به عنوان تنها روستای ملی صنایع دستی خراسان رضوی در رشته ابریشم‌كشی رونمایی شد و مدیركل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در اظهاراتی گفت: این استان بیش از سه هزار روستا دارد كه از آن میان تنها “بسك” تربت حیدریه، عنوان روستای ملی صنایع دستی در رشته ابریشم‌كشی را به نام خود ثبت كرده است.
ابوالفضل مكرمی‌فر، این اقدام را مقدمه‌ای برای ثبت جهانی این روستای ابریشمین خواند و افزود: به زودی بسك به عنوان روستای جهانی در حوزه ابریشم‌كشی معرفی خواهد شد كه این اقدام می تواند مانع ورود بی‌رویه نخ ابریشم خارجی به كشور شده و بر قرار گرفتن حرفه ابریشم كشی در ردیف مشاغل سخت و زیان‌آور سازمان تأمین اجتماعی، تاثیر بگذارد.
وی گفت: ایجاد خانه صنایع دستی ابریشم در روستا، راه اندازی كارگاه متمركز فرآوری، تولید و آموزش از مرحله استحصال نخ تا بافت پارچه ابریشم شامل نوغانداری، پیله‌كشی، سفیدگری، رنگرزی، ریسندگی، بافت پارچه و زری‌بافی، ایجاد زیرساخت‌های خدماتی و رفاهی و گردشگری در روستای بسك برای جذب گردشگر، برطرف كردن مشكل بیمه هنرمندان و ایجاد موزه ابریشم در منطقه بایگ از پیشنهادها و برنامه‌های این اداره كل در این بخش است.
پشت‌بند این اقدام و به فاصله یك سال، در مرداد سال ۹۸ نیز شهر “بایگ” تربت‌حیدریه از سوی وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به عنوان نخستین شهر ملی ابریشم‌كشی در ایران انتخاب و معرفی شد.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه در خصوص اقداماتی كه از سال ۱۳۹۷ به این سو در بایگ و روستای بسك انجام شده و نیز كارهایی كه باید صورت می‌گرفت و هنوز بر روی زمین مانده است، به خبرنگار ایرنا گفت: اكنون نزدیك به ۲ هزار و ۴۰۰ هنرمند بالقوه در حرفه ابریشم‌كشی در این منطقه وجود دارند كه از مجموع هزار و ۲۰۰ كارگاه ابریشم‌كشی سنتی در بایگ، به علت كمبود مواد اولیه فعالیت این كارگاهها به حدود ۴۰۰ واحد كاهش یافته است كه هنرمندان شاغل در این رشته، آن هم به صورت فصلی تنها ۸۰۰ نفر هستند كه در صورت تامین مواد اولیه مورد نیاز، كه هزار و ۸۰۰ تن در سال است، ۸۰۰ كارگاه دیگر نیز فعالیت مجدد خود را از سرخواهند گرفت.
علی محمدی افزود: البته رویكرد جدید رفتن به سمت تكمیل زنجیره تولید تا مصرف بعد از تولید نخ و به عبارت بهتر احیای تولیدات وابسته به ابریشم نظیر فرت‌بافی، نواربافی و زری‌بافی است و اكنون نیز ۲۰ نفر هنرمند در این زمینه مشغول فعالیت هستند.
وی تصریح كرد: در همین راستا خانه صنایع دستی ابریشم در مجاورت شركت تعاونی ابریشم‌كشان بایگ نیز راه‌اندازی و تجهیز شده است كه در آن كلیه مراحل تولید، شامل آموزش صنایع دستی مرتبط با ابریشم از جمله ابریشم‌كشی، ابریشم‌بافی، رنگرزی و فرآوری ابریشم و زری بافی توسط استادان برجسته این حوزه در جریان است.
وی افزود: در نوروز امسال نیز، با توجه به شرایط عمومی كشور مجددا شاهد حضور گردشگران و برپایی جشنواره‌های مختلف در منطقه بودیم كه این می‌تواند خبر از رونق مجدد حرفه ابریشم كشی و هنر صنعت ابریشم بافی در این خطه بدهد.
تصمیم با كیست، تهران یا تربت حیدریه؟ مساله این است
بنا نیست گناه بی‌توجهی چند ده ساله به پیله وران شهرستان تربت حیدریه را به گردن مسوولان محلی، مدیران استانی و یا تصمیم‌سازان كشوری بیندازیم؛ اما یك واقعیت تلخ تاریخی كه بسیاری از فعالان حرفه‌ها و مشاغل اقوام و طوایف ایرانی را تا امروز آزار داده و می‌دهد این است كه متاسفانه محور اصلی تصمیم‌سازی در كشور همواره از پایتخت آغاز شده و به تهران نیز ختم می‌شود. گویی كه مدیران غیربومی همیشه و در همه جا بهتر از مدیران بومی و محلی با مشكلات آشنا هستند و بهتر نیز می توانند تصمیم گرفته و به ارایه راهكار بپردازند.
این همان مشكلی است كه جمعی از پیله‌وران بایگ تربت‌حیدریه از آن گلایه دارند و می‌گویند هرگاه مشكلات خود را نزد مدیران محلی مطرح می كنند، آنها نیز حق را به ما داده و می گویند كه “این بخشنامه از تهران صادر شده‌است و ما نیز قدرت اظهار نظری نداریم”.
فعالیت نوغانداران و پیله‌وران بایگ، غالبا از ۲۰ فروردین هر سال آغاز شده و به طور معمول حدود سه ماه طول می كشد و بر این اساس این قشر زحمتكش، بقیه ایام سال را باید به دنبال شغل‌های كاذب بوده و یا با كمك واسطه‌ها خود را با پیله خارجی وارداتی مشغول نگه دارند.
یك دست اندركار ابریشم‌كشی در شهر بایگ به خبرنگار ایرنا گفت: تمام مشكل ما از زمانی آغاز شد كه دلالان از غفلت مسوولان و دست‌اندركاران این حوزه سوء‌استفاده كرده و پیله های نامرغوب و ارزان خارجی را وارد منطقه كردند.
حسین پاكزاد بایگی افزود: پیله‌های خارجی هرچند كیفیت نمونه داخلی را ندارند، اما چون ارزان هستند و از سوی دیگر خوراك اولیه را نیز در طول سال فراهم می‌كردند، لذا پیله‌كاران به تدریج به این سمت كشیده شدند.
وی گفت: البته مشكل زمانی بیشتر شد كه دلالان حتی نخ ابریشم نامرغوب را نیز از چین وارد كردند كه در واقع این اقدام تیر خلاصی به شقیقه صنعت ابریشم كشی بایگ بود.
مسوول یك كارگاه ابریشم كشی در بایگ به خبرنگار ایرنا گفت: از هر پنج كیلوگرم پیله به طور متوسط ۲ كیلوگرم نخ به دست می‌آید كه بر فرض اینكه كارگاهها هر روز فعال باشند، در روز باید ۸۰۰ كیلوگرم نخ تولید شود، اما در عمل این طور نیست زیرا كارگاه ها در ماه شاید ۱۰ تا ۲۰ روز بیشتر فعال نباشند.
علی محمدزاده بایگی افزود: هر كارگر باید از ساعت سه صبح كارش را آغاز كند كه معمولا فعالیت تا ساعت ۱۲ ظهر ادامه می‌یابد، كه اكنون وقت كار پیله وری است و فعالان این حوزه اگر خیلی تلاش كنند، شاید سالانه تنها چیزی نزدیك به ۸۰ میلیون ریال دستشان را بگیرد.
وی در خصوص نحوه پرداخت دستمزد كارگران ابریشم‌كشی، گفت: مزد كارگر روزی نیست بلكه معمولا بابت یك قلم پیله، كه معادل پنج كیلوگرم است، به طور متوسط روزی ۷۰۰ هزار ریال به آنان پرداخت می‌شود كه رقم چندانی نیست، به ویژه اینكه كار با دستگاه ابریشم‌كشی “سرطان‌زا” نیز هست.
بایگی فزود: اگر كارگاهی بخواهد با پیله ایرانی كار كند، از ۲۰ فروردین كه خرید تخم نوغان آغاز می‌شود تا زمان بهره‌برداری از پیله سه ماه بیشتر فرصت ندارد و در طول سال اگر واسطه‌ها پیله خارجی وارد كنند، كارگاه ها می توانند فعالیت داشته باشند وگرنه مدت كار آنان در مجموع به ۶ ماه هم نخواهد رسید.
وی گفت: مشكل دیگر ما آن است كه مسوولان محلی قدرت چندانی در تغییر وضعیت موجود ندارند زیرا تصمیمات دیكته شده عمدتا در مركز استان و یا تهران گرفته شده‌است.
۴۰ درصد تصمیم‌سازی‌ها به عهده مدیران بومی است
مدیرعامل شركت تعاونی ابریشم‌كشان بخش بایگ تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: بخش مهمی از عقب ماندگی‌های این حوزه ناشی از بی‌مهری و نیازمند عزم جدی است و بر این اساس باید كارگروه‌های تخصصی با همكاری دستگاه‌های اجرایی، شركت‌های دانش بنیان و دانشگاه تشكیل شده و برای این حوزه برنامه ریزی كنند.
علیرضا وثوقی‌نژاد افزود: هر چند دیدگاه‌های خود را به منظور بهبود وضعیت موجود به مقام‌های بالادستی ارایه می‌كنیم، اما در نهایت نظر آنها برای ما حجت تلقی می‌شود و به عبارتی نقش ما در تصمیم‌سازی‌های كلان كشور تنها حدود ۴۰ درصد است و حال آنكه با توجه به شناخت بهتر و بیشتر ما از منطقه، این رقم كافی نیست.
وی به تشریح بخشی از اقدامات انجام شده این شركت تعاونی برای كمك به فعالان نوغانداری منطقه پرداخت و گفت: بر اساس قراردادی با وزارت جهاد كشاورزی ظرف ۲ سال متوالی اقدام به واردات تخم نوغان به تعداد ۱۰ هزار و ۴۴ جعبه و توزیع آن در بین نوغاندارن كشور كردیم.
وثوقی‌نژاد با بیان اینكه اكنون به طور میانگین ۳۰۰ كارگاه در بایگ فعالیت دارند، افزود: این كارگاه ها در روز ۶۰۰ كیلوگرم نخ ابریشم خام تولید می‌كنند كه متوسط درآمد سالانه هر كارگر از این محل ۲۴۰ میلیون ریال است.
وی در خصوص ارایه راهكار برای رفع مشكلات پیله‌وران گفت: مهمترین راهكارها جلوگیری از ورود بی‌رویه نخ ابریشم، واردات پیله به جای نخ ابریشم برای تامین مواد اولیه كارگاهها و افزایش حقوق ورودی ابریشم خام نتابیده با تعرفه ۲۶ درصدی از حوزه جهاد كشاورزی است.
وثوقی‌نژاد افزود: در راستای اصلاح ارزش حقوق گمركی نخ ابریشم خام نتابیده، باید مبنای ارزش گذاری گمرك برای واردات به قیمت روز یا نیمایی محاسبه باشد و وزارت صمت یا صنایع نساجی و پوشاك از طریق گمرك ایران آن را پیگیری كند و علاوه بر آن احیای تولید تخم نوغان داخلی در تربت‌حیدریه، اختصاص دادن واردات تخم نوغان وارداتی به تشكل‌های تعاون روستایی و خرید تضمینی نخ ابریشم داخلی توسط مركز ملی فرش ایران، از دیگر پیشنهادهای ما برای رفع مشكلات پیله‌وران است.
مدیرعامل ابریشم‌كشان بخش بایگ تربت‌حیدریه در ادامه به نقش دولت اشاره و اظهار كرد: حمایت از صنعت نوغانداری و هنر صنعت ابریشم، حمایت از تعاونی‌های تولید این بخش، ارایه تسهیلات كم‌بهره به تشكل‌های تعاون روستایی، حمایت ارزی برای واردات تخم نوغان وارداتی و قرار دادن تخم نوغان در شمار كالاهای گروه یك كالایی از دیگر پیشنهادهای ما برای اقتصادی كردن این حوزه است.
احیای مركز تولید تخم نوغان كشور به مركزیت تربت‌حیدریه بزودی
مدیر مركز توسعه نوغانداری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: یكی از مشكلات كنونی این بخش، واردات تخم نوغان بی كیفیت است زیرا بهترین تخم نوغان، آن است كه سازگار با شرایط آب و هوایی ایران، تولید شود.
عظیم نصیری افزود: از ۸۵ سال پیش اداره كل نوغانداری كل خطه خراسان در تربت حیدریه مستقر شده و این شهرستان در آن روزگار به تنهایی ۷۵ درصد ابریشم ایران را تولید می‌كرده است.
وی گفت: در سال ۱۳۹۵ به دلیل شیوع بیماری “پبرین” سازمان دامپزشكی برای قطع كردن زنجیره شیوع بیماری، دستور به تعطیلی كارگاه‌های ابریشم كشی در تربت‌حیدریه و مازندران داد.
نصیری با بیان اینكه اكنون این سازمان مجوز فعالیت مجدد كارگاهها را صادر كرده است، افزود: از آنجا كه به دلیل تعطیلی پنج ساله، تجهیزات كارگاهی ما باید بازسازی و روزآمد شود، در سفر اخیر نماینده عالی دولت به تربت حیدریه، طرح پژوهشی مشترك خود با دانشگاه تربت‌حیدریه را ارایه كردیم.
وی اظهار كرد: بر این اساس برای بازگشایی مجدد مركز تولید تخم نوغان نیازمند ۲۵ میلیارد ریال اعتبار هستیم كه البته موافقت اصولی آن دریافت شده و از سال آینده این مركز به تولید تخم نوغان خواهد پرداخت.
مدیر مركز توسعه نوغانداری خراسان رضوی گفت: یكی از دیگر اقدامات ما تفریخ تخم نوغان است كه توسط شركت تعاونی نوغان گستر تربت حیدریه در حال انجام است و توصیه می‌شود نوغانداران نسبت به خرید لارو یك روزه اقدام كنند زیرا این می‌تواند در كاهش دوره پرورش اثرگذار باشد.
نصیری افزود: توزیع ۱۸ هزار جعبه تخم نوغان از ابتدای فروردین امسال در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی آغاز شده است كه تا پایان اردیبهشت ماه ادامه خواهد داشت.
وی گفت: از این میزان تخم نوغان توزیع شده، ۱۵ هزار جعبه تخم نوغان وارداتی است و امسال جعبه‌های توزیع شده از ۲ گونه ایرانی و چینی تهیه شده و هر جعبه به قیمت ۱۵۰ هزار ریال در اختیار نوغانداران قرار می‌گیرد.
مدیر مركز توسعه نوغانداری خراسان رضوی ادامه داد: با توجه به كاهش میزان بارندگی، نوغانداران باید هرچه سریعتر تخم نوغان مورد نیاز خود را خریداری كنند.
نصیری گفت: این استان بعد از گیلان دومین تولید كننده عمده پیله ابریشم در كشور است و بیش از ۷۰ درصد پیله‌های تولیدی كشور نیز در كارگاه‌های ابریشم كشی شهر “بایگ” و روستای “بسك” تربت‌حیدریه به نخ ابریشم تبدیل می‌شود.
شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ كیلومتری جنوب مشهد واقع است.
