وسعت، محل آمد و شد ادبا و فضلا بوده و در پناه دیواری در حدود 200 كیلومتر، مقابل اقوام مهاجم می‌ایستاده. جرجان در كنار میل بالابلند قابوس و امامزاده یحیای محبوب، روزگاری یكی از شهرهای مهم ایران بوده و حالا در همسایگی شهر گنبدكاووس آرام نشسته. اما افول جرجان فرصتی برای شهر گرگان شد تا جای خالی اش را پر كند.
یورش غارتگران مغول پایانی بود بر شهرت افسانه‌ای شهر «جرجان»؛ جرجانی كه نویسندگان وصف كرده بودند با 1200 هكتار
گرگان همان شهری است كه می‌گویند از باقیمانده پولی كه به ساخت دیوار دفاعی گرگان اختصاص داشته، بنا شده. بیشتر خانه‌ها و عمارت‌های تاریخی شهر حاصل دست و دلبازی‌های خان‌های قاجاری است كه مبالغ هنگفتی خرج آبادانی شهر كردند. اگر می‌خواهید باقیمانده این تاریخ پرفراز و نشیب و معماری‌های زیبا ببینید، با ما راهی شوید تا تاریخ زیبای گرگان و گنبد كاووس را در استان گلستان ببینید.
تاریخ در كنار مردم
گرگان و گنبد شاید در ذهن كمتر كسی به عنوان شهرهایی تاریخی و دارای سوابق فرهنگی ریشه‌دار در تاریخ باستان و حتی معاصر جلوه كنند، اما این شهرها در واقع سابقه تاریخی طولانی دارند و به عنوان شهرهایی نامدار و البته تاریخی از آنها یاد می‌شوند.
نمونه اش میل گنبد! میل گنبد فقط تاریخ نیست، فرهنگ مردم گنبد را هم با خود دارد. این گنبد كه دیگر تبدیل به نشانه این شهر شده، مراسم سنتی چندین نسل را به چشم دیده؛ هم خنده‌هایی زیبا كه امروز بر صورت عروس‌داراها نشسته و هم اشك روزهای عزا را بر چهره اهالی گنبد. اگر این میل زبانی می‌داشت، ناگفته‌های بسیاری از زندگی روزمره مردم این شهر بازگو می‌كرد.
شهر گنبد در همسایگی جرجان، بعد از ساختن گنبدكاووس این طور نامیده‌شد؛ از زمانی كه «شمس‌المعالی قابوس‌بن وشمگیر» در جرجان سلطنت می‌كرد. شمس‌المعالی ادیب و فاضل بر تخت پادشاهی آل‌زیار نشست تا هم خونریزی كند و هم هنرپروری كه یكی از نمونه‌هایش همین میل گنبد است.
میل گنبد بر بالای تپه‌ای دست ساز با 55 متر ارتفاع و بیش از هزار سال قدمت است. برج سراسر آجری قابوس دو كتیبه كوفی دارد، دو كتیبه مشابه كه اگر یكی آسیب دید، آن یكی بماند و از نام و نشانی قابوس و سال ساخت بنا بگوید. بلندترین برج آجری جهان كه زمانی میل راهنمای جرجان بوده را می‌شود در باغ ملی، در مركز شهر گنبدكاووس دید.
امامزاده یحیی (ع)
بعد از چند خیابان كوتاه به بلوار یحیی‌بن‌زید(ع) خواهید رسید، به آرامگاه یحیی مظلوم مقتول. سال 125 هجری هزاران یحیی در این سرزمین متولد شدند، همان سالی كه بنی‌امیه بعد از سه روز و سه شب مبارزه، یحیی(ع) را شهید كردند و پیكر بی‌سرش را بر دروازه شهر جرجان بردار كردند.
خراسانی‌ها و طبرستانی‌ها یك هفته عزاداری كردند و برای زنده نگه داشتن نامش، هر نوزادی را كه در آن سال به دنیا آمد، یحیی نامیدند. یحیی بن زید، از نوادگان امام چهارم كه وقتی شهید شد، فقط 18 سال داشت. امامزاده محبوب گنبدی‌‌ها محرابی از كاشی‌های نفیس داشته كه در بازسازی‌های عجولانه پهلوی كاشی‌هایش یا به غارت رفتند یا به زیرخاك.
حالا امامزاده در انتهای بلوار یحیی‌بن‌زید(ع) یك ایوان دارد و بقعه‌ای جمع‌وجور كه همیشه پر است از زائر. بقعه او در شهر گنبد در منتهی‌الیه یكی از خیابان‌های اصلی شهر جرجان، سرپاترین و محبوب‌ترین ساكن جرجان است.
شهر جرجان كانال‌هایی با عمق سه"‹ متر و عرض 180سانتی‌متر، خیابان‌هایی پوشیده با آجر سرخ، كوره‌های سفال‌پزی و كارگاه‌های شیشه‌گری و آهنگری و فلزكاری تنها بخشی از تاریخ پربار جرجانند، شهری كه 13 دهه از شناسایی اش می‌گذرد و هنوز آجرهایش، آجر خانه‌های نوساز می‌شود و سفال‌هایش زیر پای عابران می‌شكند و حریمش با ساختمان‌های نوساز خدشه‌دار می‌شود.
فنس‌های مداوم دور تا دور بخش‌های زیادی از شهر را گرفته‌اند اما می‌شود از پشت همین فنس‌ها هم روزگار آباد شهر را دید. از بلوار امامزاده"‹یحیی(ع) گنبد می‌توانید به این شهر تاریخی برسید.
در جست و جوی دیوار تاریخی
شاید باور این كه ایرانیان روزگاری دیوارهای بلندی ساخته‌اند تا بتوانند این سرزمین را از هجوم دشمنان خارجی محافظت كنند، برای خیلی از ما سخت باشد اما حقیقت این است كه دیواری در شمال ایران به نام قزل آلان یا دیوار گرگان یا «مارسرخ» وجود داشته است. گفته می"‹شود طول دیوار اطراف شهر گرگان به 200 كیلومتر می‌رسیده، با دو و نیم متر ارتفاع و 10 متر پهنا. معلوم نیست فیروز آن را ساخت یا انوشیروان ساسانی، اما قرار بوده جرجان را از حملات قبایل شمالی حفظ كند. «قزل‌آلانگ»، دیوار یا همان سد دفاعی گرگان كه به سد اسكندر هم معروف است از ناحیه گمیشان شروع می‌شده و تا كوه‌های «گلی"‹داغ» ادامه داشته است. بهترین منطقه برای دیدن این باقیمانده‌ها جاده گنبد - كلاله در مسیر روستای آق‌آباد است.
در طول این دیوار بیش از 30 دژ دفاعی ساخته شده كه محل استقرار سربازان بوده است. ابعاد دژها از 120 در 120متر تا 240 در 300 متر متغیرند. جوی یا كانال انتقالی آبی به عمق بیش از 6 متر در سراسر دیوار امتداد داشته و آب را به نقاط مختلف آن می رسانده است.
از سرچشمه تا نعلبندان
سكه‌هایی كه اوایل دوران اسلامی در گرگان ضرب می‌شدند نام «دار المومنین» را بر خود داشتند. برو و بیای مداوم سادات سبزجامه گرگان را دارالمومنین كرده‌بود. یكی از این سادات اسحاق بن‌‌موسی‌‌بن جعفر(ع) است كه در طلب برادرش امام"‹رضا(ع) به گرگان آمد و ماندگار شد.محلی‌های شهر گرگان می‌گویند صبح‌های دوشنبه نوری سبز از طرف كربلای معلی تمام حاشیه امامزاده‌ای قدیمی در میان این شهر را فرا می‌گرفت سپس این نور به سمت مشهد سیر می‌كرد. حالا و با گذشت چندین دهه از این اتفاق هنوز نام امامزاده نور بخشی از خاطرات امروزی و دیروزی مردم این شهر شده است. برای زیات مرقد آجری او باید تا محله نعلبندان رفت و سراغ امامزاده نور را گرفت. بنای امامزاده یك بنای 12 وجهی است كه به انواع و اقسام تزئینات آجری مجهز است؛ از كاربندی‌های هندسی دقیق طاق‌ها گرفته تا كتیبه‌های خاكی رنگ كوفی. از دیدن محراب گچ‌بری امامزاده غافل نشوید كه یكی از شاهكارهای گچ‌بری دوران سلجوقی است.
بافت تاریخی در جوار حرم اسحاق بن موسی بن جعفر(ع) می‌شود به دل شهر كهن و بافت تاریخی گرگان زد. در همسایگی امامزاده نور، مسجد كهن آدینه گرگان را می‌توان دید كه سابقه ساختش به عهد سلجوقی برمی‌گردد. برای اثبات این مدعا، مسجد هنوز مناره كوتاه مزین به تزئینات آجركاریش را نگه داشته، مناره‌ای كه به نظر می‌رسد قدی بلندتر از این داشته و مأذنه چوبی در میانه قد اولیه آن قرار گرفته است.
تكایای چوبی محله نعلبندان از دیگر دیدنی‌های این محله‌اند، تكایایی كه اگرچه حالا گرفتار سكوت روزهای كهنسالی هستند، اما زمانی جمعیت مشتاق فراوانی را پناه می‌دادند تا به تماشای تعزیه و عزاداری بنشینند. خانه‌های تاریخی باقری و شیرنگی می‌تواند از دیگر كشفیات این پیاده‌روی باشد. راسته بازار نعلبندان را ندیده، محله را ترك نكنید كه در گوشه و كنار حجره‌هایش به جز تاریخ، می‌شود سوغاتی‌های مناسب و ارزان‌قیمت هم پیدا كرد.
موزه گرگان انواع سنگ مزارهای ریشه‌دار، صندوقی و گهواره‌ای از مزارهای اطراف گرگان، رادكان، گنبد كاووس، مینودشت و بندرگز به امانت گرفته‌شده و در این مجموعه نگهداری می‌شود. دكتر «منوچهر ستوده» - نویسنده كتاب از آستارا تا استرآباد - موزه را در سال 1352 افتتاح كرد. در ویترین‌های موزه همه چیز پیدا می‌شود؛ از درهای چوبی حكاكی شده و دستبندها و سربندهای طلایی روستای زیارت تا سكه‌های رنگ‌ورو رفته گرگان یا سفال‌های براق و زرین جرجان.
