در میان نقش برجسته‌های كول فرخ كه از نظر محتوا و تصویر شباهت زیادی به هم دارند، نقشی دیده می‌شود كه بسیار شبیه نقوش حجاری شده در تخت جمشید است و چون پیش از نقوش تخت جمشید به وجود آمده، آن را مادر نقوش زیبای درگاه‌های كاخ صد ستون و پلكان آپادانا می‌دانند.برای بسیاری از گردشگرانی كه علاقه‌مند به بازدید از مكان‌های تاریخی و محوطه‌های باستانی كشور هستند، شاید بارها این سوال پیش آمده باشد كه تاریخ و قدمت زندگی متمدن در این سرزمین به چه زمانی بازمی‌گردد؟ مسلما نمی‌توان عدد و تاریخ دقیقی را در پاسخ به این پرسش عنوان كرد، اما آثار برجای مانده و شواهد باستانی نشان می‌دهد زمان زندگی مردمانی كه از نظر صنعت، هنر و فرهنگ به مراحل بالایی از پیشرفت دست یافته بودند، چه در شرق و چه در غرب ایران، به بیش از 6 هزار سال می‌رسد.
یكی از مناطقی كه می‌توان رد پای این تاریخ را در آن دنبال كرد، شهر باستانی ایذه در استان خوزستان است كه با داشتن سنگ نگاره های فراوان به شهر نگاركنده‌های سنگی و صخره‌ای ایران شهرت یافته است. ایذه در شمال شرقی استان خوزستان و 205 كیلومتری شهر اهواز قرار گرفته، اما از آنجا كه منطقه‌ای كوهستانی است آب و هوایی مطلوب دارد و به همین علت در دوره‌های مختلف تاریخی همواره مورد توجه بوده است.
همه می‌دانیم كه نخستین زندگی‌های متمدن بشری در كنار رودها شكل گرفته‌اند، (مثل تمدن بین‌النهرین در میان رودهای دجله و فرات یا تمدن بزرگ مصر در كنار رود نیل) در جنوب غربی ایران نیز وجود رودهای پرآبی چون كارون و دز مهم‌ترین دلیل شكل‌گیری زندگی در نزدیكی آن و در شهر باستانی ایذه است.
نام ایذه در روزگار عیلامیان «آیاپیر»، در زمان هخامنشیان «آنزان» (انشان)، در دوره اشكانیان «الیمایی» و در دوره ساسانی «ایذه» بود كه با ورود اعراب به صورت «ایذج» درآمد، در زمان اتابكان به آن «مالمیر» یا «مالامیر» گفتند و از دهه 1330 بار دیگر نام ایذه را برای آن در نظر گرفتند. جالب آن است كه در این منطقه از تمام دوره‌های یاد شده آثار ارزشمندی وجود دارد كه برای علاقه‌مندان به مقوله‌های فرهنگ، تاریخ و باستان‌شناسی بسیار شگفت‌انگیز است و البته صحبت از همه آن‌ها در اینجا امكان‌پذیر نیست. برای معرفی این آثار بهتر است ابتدا به سنگ‌نگاره‌های بر جای مانده از دوره عیلامی‌ها اشاره كنیم.
بزرگ‌ترین كتیبه خط میخی
اشكفت سلمان، در اصل نام تنگه‌ای در كوه الهك واقع در شمال غربی ایذه است كه 4 نقش برجسته از دوره عیلامیان را در خود جای داده است. اشكفت سلمان در زمان عیلامی‌ها و حتی تا هزاره‌های بعد از آن نیز مكان مقدس و نیایشگاه بوده است. برای همین به آن نیایشگاه «تاریشا» هم گفته می‌شود كه برگرفته از نام یكی از ایزدبانوهای عیلامی است. از میان 4 سنگ‌نگاره این منطقه دوتای آن‌ها درون غار و دوتای دیگر بیرون از غار اشكفت شكل گرفته‌اند و همه آن‌ها متعلق به یكی از شاهان محلی عیلام به نام «هانی» (2700 پیش از میلاد) است.
نگاره‌های اشكفت سلمان از چند جهت دارای اهمیت هستند: یكی آن كه بزرگ‌ترین كتیبه به خط میخی عیلامی در آنجا نوشته شده است. دیگر آن كه برای نخستین بار تصویر یك زن دوشادوش نقش یك مرد در مراسم آیینی دیده می‌شود.
در این تصاویر شاه همراه با همسر و فرزند كوچكش در حال انجام مراسم دینی و ادای احترام به خدایشان دیده می‌شوند، اما متاسفانه به دلیل فرسایش حاصل از عوامل طبیعی و انسانی و عدم محافظت صحیح، تشخیص بخش‌های زیادی از این سنگ‌نگاره‌ها دشوار است. با توجه به نوشته‌های میخی اطراف تصاویر چنین برمی‌آید كه هانی (شاه محلی عیلام) خواسته تصاویر خود و خانواده‌اش بر كوه مقدس، نقش شوند تا الهه تاریشا از آنان محافظت كند.
همچنین در بخش‌هایی از این كتیبه به اعمال دینی و قربانی‌هایی كه برای خدایان كرده اشاره می‌كند و از آنان می‌خواهد كه خانواده و سرزمین او را در پناه خود نگه داشته و كسانی را كه در آینده به این نگاره‌ها آسیب بزنند یا اشیای ارزشمندی را كه گویا در آن نیایشگاه قرار داده بوده، به سرقت ببرند، نابود كرده و به نفرین و نیستی دچار كنند. (ای كاش آنان كه به عمد این نگاره‌ها را تخریب می‌كردند خواندن خط میخی عیلامی را بلد بودند!)با همه آسیب‌هایی كه به آثار این منطقه وارد شده است، بازهم می‌توان شكوه آیاپیر را بر سینه كوه احساس كرد و به آن تمدن چند هزار ساله بالید.
گسترده‌ترین سنگ‌نگاره‌های صخره‌ای
محوطه باستانی دیگری كه در این منطقه وجود دارد و بسیار مورد توجه گردشگران آثار باستانی قرار می‌گیرد، جایی است به نام كول فرخ یا «كول فره» كه در 7 كیلومتری جنوب شرقی ایذه قرار دارد و گسترده‌ترین سنگ‌نگاره های صخره‌ای ایران را در خود جای داده است.
كول فرخ نیز مانند اشكفت‌سلمان جایی است با مناسبات مذهبی عیلامیان با 6 نقش‌برجسته كه بیشتر آن‌ها انجام امور و آیین‌های مذهبی را نشان می‌دهند. یكی از این نگاره‌ها روی یك سنگ بزرگ چهارگوش نقش شده كه بلندی آن نزدیك به 3 متر است و هر 4ضلع آن دارای تصاویری است كه اجرای مراسم آیینی و قربانی كردن را نشان می‌دهد. در مجموع تعداد آدم‌هایی كه در این نگاره تصویر شده‌اند حدود 400 نفر است. در بخشی از این سنگ‌نگاره مجسمه یكی از خدایان عیلامی بر دوش 4مرد حمل می‌شود و شاه با عده زیادی از همراهان آن‌ها را دنبال می‌كنند.
مجسمه این خدای عیلامی ایستاده روی تخته سنگی است و در حالی كه لباس بلندی به تن دارد، دست‌هایش را به كمر زده و بسیار مصمم بر دوش مردان به سمت قربانگاه پیش می‌رود. هنرمندان عیلامی صحنه قربانگاه را بر ضلع شرقی این سنگ بزرگ ترسیم كرده‌اند به این صورت كه در آن 3 گاو بزرگ و تعداد زیادی غزال در حال حركت هستند. در این تصویر 7 مرد عریان نیز دیده می‌شود كه در ابعاد كوچك‌تری نسبت به بقیه نقش شده‌اند و نشان می‌دهد این افراد اسیران جنگی هستند. این سنگ‌نگاره از آثار بسیار مهم باستانی استان خوزستان به شمار می‌رود.
یكی دیگر از آثار ارزشمندی كه نشان می‌دهد كول فرخ محلی برای انجام آیین‌های مذهبی بوده، نقش برجسته دیگری است كه در دامنه كوه و در ارتفاع 6 متری از سطح زمین قرار گرفته است. در این تصویر نیز شاه هانی در حال قربانی كردن نشان داده می‌شود. او كلاه گردی به سر دارد و وزیرش همراه با مرد دیگری او را مشایعت می‌كنند.
جلوی شاه 3 نوازنده دیده می‌شود كه 2 نفرشان سازی شبیه به چنگ و یكی سازی شبیه به دف در دست دارند. حضور 3 مرد دیگر كه لباس مردان دینی را پوشیده‌اند و 3 قوچ كه سر آن‌ها بریده شده در كنار حیواناتی چون بز كوهی و گاو نر، هنوز قابل تشخیص است. این نگاره دارای كتیبه‌ای به خط میخی عیلامی است كه شاه در آن ضمن معرفی خود، می‌گوید دلیل آن كه تصویر خود را بر این سنگ‌ها بر جای گذاشته آن است كه می‌خواهد خدایان حمایتشان را بر او ارزانی دارند.
در میان نقش برجسته‌های كول فرخ كه از نظر محتوا و تصویر شباهت زیادی به هم دارند، نقشی دیده می‌شود كه بسیار شبیه نقوش حجاری شده در تخت جمشید است و چون پیش از نقوش تخت جمشید به وجود آمده، آن را مادر نقوش زیبای درگاه‌های كاخ صد ستون و پلكان آپادانا می‌دانند.