تیس روستایی باستانی بازمانده از دوره هخامنشیان است كه در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد، در ناحیه‌ای كوهپایه‌ای در شمال غربی چابهار كه در آن مقبرههای جنانی گچ كه به باور محلی ها محل سكونت جن ها بوده است به چشم می خورد.
بندر قدیمى تیس سابقه اى چندین هزارساله دارد. قدمت این روستا را 2500 سال برآورد می كنند و نام آن در كتاب‌های مربوط به فتوحات اسكندر مقدونی به عنوان «تیز» مشهور بوده كه به مرور زمان به تیس تبدیل شده است. در آثار مورخین و جغرافی‌دانان دوره اسلامی از جمله «مقدسی» (مورخ سده چهارم ه .ق) از آن به عنوان «بندر تزیا» یا «تسی»، یاد شده، كه در مسیر راه دریایی كرانه‌های جنوبی ایران قرار داشته است و مركز تجارت شكر ایالات مكران و گندم سیستان بوده است.
تیس، امروز روستایی است كه در محدوده منطقه آزاد چابهار قرارگرفته و در مسیر ارتباطی جابهار- كنارك به عنوان یك مقصد گردشگری شناخته می شود. با قلعه ها، قبور و چاه های باستانی كه از وجود تمدنی بسیار قدیمی حكایت می كنند. رودخانه «لاوری» از میان روستا می‌گذرد و «خلیج چابهار» در غرب آن قرار دارد. با تمام این ها، تیس یك روستای كوهپایه ای به شمار می آید.
كجا برویم؟
در سفر به تیس می توانید «پیل بند» و «غارهای بان مسیتی» و نقاشی های عجیب و غریب آن را ببینید. چاه باستانی «تیس كوپان» و گورهای مرموز «تپه نهادی» و قلعه پرتغالی ها هم از جاذبه های گردشگری این روستا به شمار می آیند كه دیدن آنها خالی از لطف نیست. بله! قلعه پرتغالی ها! این قلعه البته هیچ ارتباطی به قلعه پرتغالی های هرمزگان ندارد. در جنوب ایران قلعه های زیادی وجود دارد كه بانیان آنها پرتغالىها بوده اند. این كشور نخستین كشور استعمارگرى بود كه در سال 912 ه.ق (1506م) به دریاى مكران حمله كردند و به فرماندهى آلبوكرك بر چابهار و تیس تسلط یافتند و تا سال 1031 ه.ق چیرگى خود را حفظ كردند. انگلیسىها بعد از پرتغالىها در قرن 17 میلادى و در سال 1616م. (1026ه.ق) به این منطقه وارد شدند.
عماری بنا به ویژه اتاق‌ها و ایوان‌ها به كاروانسرای شاه عباسی بیستون شباهت دارد. در سه طرف حیاط، حره‌ها و اتاق‌هایی قرار دارند. آثار دو برج بزرگ در طرفین ساحلی بنا دیده می‌شود. برج سمت راست شامل یك اتاق، ایوان و شاه‌نشین است كه بر روی هرمی مكعب مستطیل، پی‌سازی شده و یك برج با منار بر روی آن قرار گرفته است. مصالح به كار رفته در ساخت قلعه شامل آجر، سنگ و گچ است. آثار و تزییناتی از آجر و سنگ نیز، در اطراف گلدسته‌ها باقی مانده است. مناره مذكور با ارتفاع 5/6 متر كاربرد دیدبانی داشته و برد دهانه خلیج تیس اشراف دارد. سبك معماری و نوع مصالح به كار رفته در مناره به سبك سلجوقی است. تعمیرات بعدی آن به سبك صفوی و قاجاری صورت گرفته است. آثاری از بقایای آب‌انبارهایی از سنگ و ساروج و گچ نیز قابل مشاهده است.
ر بیرون دیوار بلند قلعه، آثار چاهی به جا مانده كه در سنگ و صخره كنده شده و لبه آن با استفاده از سنگ و ساروج محكم شده است. در سقف قلعه از چوب‌هایی استفاده شده كه از نقاط دیگر آورده شده‌اند. تزیینات دور منار و آجرچینی به سبك تزیینات مناره‌های دوره سلجوقی است.
قلعه بلوچ گت قلعه بلوچ گت هم یكی دیگر از قلعه هایی است كه می توانید آثار آن را بر بالای كوهی مرتفع ببینید. در داخل قلعه، بقایای دو مقبره هرمی برجسته از سنگ و ساروج و مشابه مقابر اسلامی دیده می‌شود. آثاری از حصار و باروی قلعه نیز، در پیرامون محوطه اصلی و اطراف دژ فوقانی به جا مانده است. چندین چاه به منظور تأمین آب مورد نیاز، در صخره حفر شده‌اند. در روی قلعه آب انبارهایی از سنگ و ساروج و گچ، در درون صخره تعبیه شده كه آب مورد نیاز را از پای قلعه به داخل این آب انبارها هدایت می‌كرده‌اند. این قلعه دارای موقعیتی ممتاز با دید كافی به دریا و دور از دسترسی مهاجمان بوده است.
غارهای بان مسیتی: در دامنه كوه شهباز بند، یك غار طبیعی و دو غار مصنوعی در كنار هم واقع شده‌اند. مجموعه این غارها، در زبان محلی به نام «بان مسیتی» نامیده می‌شوند. غار اول، طبیعی و به صورت نیم دایره است كه با تراشیدن دیواره كوه، داخل غار و دهانه آن توسعه پیدا كرده است. درون غار مقبره كوچكی با دیواره‌های گچی و سفید رنگ وجود دارد كه گنبدی كوچك بر فراز آن احداث شده است. در ورودی مقبره رو به دره تیس و به موازات دهانه ورودی غار واقع شده است. بر روی دیواره‌های مقبره با جوهر قرمز و بنفش خطوط و علاماتی نقش گردیده كه به خط گجراتی و هندی شبیه است.
یك غار مصنوعی در سمت راست غار طبیعی به فاصله هفت قدم قرار دارد كه آثار تراش به خوبی در آن آشكار است. دهانه مخروبه آن، هشتاد سانتیمتر ارتفاع دارد و سقف آن كوتاه است. به فاصله 50 متر در سمت چپ غار اصلی، غار سوم قرار دارد كه طول دهانه قوسی آن حدود 20 متر است. ظاهراً این غارها جزو یك واحد تأسیساتی ساختمان بوده و به منزله حجره‌ها و توقفگاه‌هایی برای معبد یا پرستشگاه بوده است. از سطح زمین تا دهانه غار، پله‌كانی وجود داشته كه آثار آن باقی مانده است.
كوه و دریا: دور تا دور تیس را ارتفاعات شهباز و لاوری، احاطه كرده اند و كوه های مینیاتوری این روستا یكی از دیدنی ترین و منحصر به فردترین جاذبه های گردشگری آسیا به شمار می رود.
ساحل تیس به دلیل آنكه عمق آب تا فاصله صدها متر تقریباً یكسان و كمتر از قد طبیعی انسان است، موقعیت منحصر به فردی دارد. سدهای تیس در دو طرف دماغه قراردارند كه قلعه تیس بر روی آن واقع است. آثار این سدها به ارتفاع 20 سانتیمتر باقی است و در ساخت آنها از سنگ های تراشیده شده و سنگ های دریایی تیز و بلند ملات ساروج استفاده شده است. تقریباُ این سد ها هشت متر ارتفاع داشته‌اند كه 6/4 متر آن به مرور زمان در زیر ماسه های ساحلی مدفون شده است. انتهای یكی از آنها به كوه پیل بند و دیگری به كوه شهباز بند منتهی می شده كه به عنوان مانعی از هدر رفتن آب شیرین ناشی از باران جلوگیری می‌كرده‌اند.
بد نیست بدانید كه در مسیر جاده كنارك و چابهار و در 9 كیلومتری شهر و در داخل محدوده سازمان، ساحل تیس با آلاچیق و سینمای روباز و رستوران محوطه اقامتی دلپذیری را فراهم آورده است.
چه بخریم؟
اگر گذارتان به تیس افتاد فراموش نكنید كه از صنایع دستی این روستا سوغات ببرید. صنایع دستی این روستا سوزن دوزی است و علاوه بر آن، آبزیان تاكسیدرمی شده، ادویه محلی، گل رس گل‌افشان، حصیرهای بافته شده، انواع و اقسام زیورآلات زنانه (كه از گوش ماهی یا صدف‌های ریز تولید می‌شوند) و خوراكی‌های محلی هم از دیگر سوغات این شهر هستند.
چه بخوریم؟
برای خورد و خوراكتان هم در تیس می توانید سراغ غذاهای محلی این روستا بروید و قلیه ماهی، پكوره، شیلانچ، مربای خرما، حلوای خرما، میگو پلو و سبزی پلو با ماهی را امتحان كنید.