قلعه والی ایلام
در حال حاضر قلعه در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌است.
معرفی قلعه والی:
قلعه والی در زمینی به مساحت ۱۷/۴۶۸۷ متر مربع احداث گردیده‌است كه از این مقدار زمین، فضای سبزی به مساحت ۴/۱۷۹۲ متر مربع در ضلع جنوبی باقی مانده‌است. قلعه نمای جنوبی و شكلی تقریباً ذوزنقه‌ای دارد این قلعه زیر بنایی برابر ۰۱/۱۴۶۶ متر مربع دارد و مساحت حیاط درونی آن برابر ۴/۱۳۶۳ متر مربع است.قلعه والی در زمان ساخت در فضایی كاملاً باز ساخته شده ولی با پیش رفت شهرنشینی اطراف آن با ساختمانهای مسكونی و اداری محصور گردید. موقعیت قلعه به نحوی است كه از سمت شمال با كوچه‌ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمانهای مسكونی اطراف خود جدا شده‌است. از شرق نیز با ساختمان اداری اداره كل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده شده‌است و از جنوب به خیابان پاسدارن منتهی می‌شود. در ضلع شمالی قلعه تالار (شاهنشین)زیبایی وجود دارد كه ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از سایر اتاقها می‌باشد. در وسط تالار حوض كوچكی قرار دارد كه اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزین شده بود و در زمان بازسازی با كاشی‌های رنگی تزئین گردید. این حوض در اطراف چشمه‌ای كه در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولی به مرور زمان این چشمه خشك و كم آب شده بود و برای اینكه حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله كشی این قسمت نیز مرمت گردید تا به دست فراموشی سپرده نشود. وجود نرده‌های مشبك آجری به رنگ فیروزه‌ای، تراس‌های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره‌های مشبك با شیشه‌های الوان، اورسی‌های قلعه، ستونهای دایره‌ای، سرستونهای منقوش در ایوان، قوسهای كمانی و تزئینی و كاربندی بالای آن با كاشی‌های رنگی، درختان بلند و كهنسال كاج و حوض مستطیل شكل در صحن جلوی قلعه چشم انداز كاملاً زیبایی به قلعه و معماری آن داده‌است.
تاریخچه و موقعیت :
قلعه والی یكی از بناهای فرهنگی-تاریخی عظیمی است كه در ضلع شمالی خیابان پاسداران قرار دارد. این بنای تاریخی كه یادگاری از ادوله و زمان‌های پیشین و در نوع خود بی نظیر است. در سال ۱۳۲۶ قمری به دستور غلام رضا خان والی فیلی در محله‌ای بنام حسین آباد فیلی كه به ده بالا مشهور بوده، احداث گردید. غلامرضاخان والی این محل و بنا را برای اسكان خود در فصل تابستان انتخاب كرده و آن را بر روی تپه‌ای نه چندان بلند احداث كرد و با توجه به آن، ارتفاع فعلی كف حیاط از اطراف آن محدوده ۵/۳ تا ۴ متر است.
در مورد تاریخچه قلعه والی چنانچه از سنگ نوشته‌ای كه در تخت خان (محله‌ای در ۱۵ كیلومتری شمال شرقی صالح آباد-ایلام) پیداست چنین آمده كه غلام رضاخان بعد از ذكر چندین سطر از كارهای انجام شده خود می‌نویسد: امر به ساختن قلعه حسین آباد فیلی كه مشهور به ده بالا است نمودم قلعه حمام و باغ به معماریت حاج درویش علی كرمانشاهی و حجاری رضاقلی در سال ۱۳۲۵ قمری به اتمام رسید.
باز سازی قلعه:
قلعه والی در زمان جنگ تحمیلی تا حدود ۵۰٪ تخریب شد كه در سال ۱۳۶۷ با همكاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال تلاش بی وقفه در سال ۱۳۶۹ بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت و در جریان بازسازی سعی بر آن شد كه معماری و سبك دیرینه آن حفظ و تغییراتی در آن داده نشود ولی با توجه به این مسئله، تغییراتی جزئی از قبیل كارگزاری تیرآهن در سقف ایوانهای قلعه، سقف خرپشته‌ها و در اجرای طاق ضربی آنها، حذف و یا اضافه كردن دیوار در اتاقها و غیره داده شد.
در اجرای سقف كلیه اتاقه، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آنها از انواع و اقسام قوسهای بار بر و غیر بار بر(تزئینی) استفاده شده‌است. اسامی این قوسها عبارتند از : قوس جناقی، قوس نیم دایره (حلالی) و قوس سه قسمتی. قوس سه قسمتی فقط جهت نما سازی استفاده شده و بار بر نیست و برای بار بری قسمت‌هایی كه در آن از این نوع قوس استفاده قوسی پنهان كه در دل دیوار جاسازی شده‌است استفاده گردید.كلیه این قوسها از نظر اجرایی به سبك قوس رومی اجرا شده‌اند و اطراف آنها با شكستگی در آجر ه، برجسته نشان داده شده و همراه با كاشی‌های ریز رنگی تزئین شده‌اند. قوسهایی كه به این سبك(سبك رومی) اجرا شده‌اند از مقاومت بالایی در مقابل فشارهای وارده بر خوردار هستند.
قلعه والی ایلام
در اجرای پوشش سقف اتاقه، هدف بوجود آوردن سقفی تقریباً گنبدی شكل و پشت بامی تخت و یكنواخت بوده‌است برای این امر ابتدا قوسهای جناقی بر روی پایه‌های ۷۵ سانتیمتری اجرا شد سپس برای اینكه سقف از داخل به شكل گنبدی مانند دیده شود، با استفاده از سه كنج سازی و یا طاق چشمه در اطراف قوسهای جناغی، نمای داخلی سقف به صورت گنبدی شكل اجرا شد. در قسمت بالای دیوار فاصله بین قوسها را با خورده‌های آجر و مواد سبك پر كرده و بدین ترتیب سقفی گنبدی شكل و پشت بامی تخت بوجود آمد. كلیه دیوارهای قلعه بار بر بوده كه با طاق نماهایی با ابعاد یكسان و قوسی نیم دایره تزیین شده‌اند. پوشش كلیه كف اتاقها، داخل حیاط و پشت بام قلعه آجر فرش و ملات گل و آهك بوده كه در بازسازی با ملات ماسه وسیمان جایگزین گردید. برای جلو گیری از نفوذ رطوبت به داخل قلعه در هنگام بازسازی بدین ترتیب اقدام شد كه ابتدا لایه‌های قبلی كه شامل آجر فرش و ملات كاه و گل بود برداشته شد، سپس روی بام قیر اندود شد و بر روی لایه قیر آسفالت به ضخامت سه سانتیمتر و یك لایه ایزوگام و آسفالت اجرا گردید و برای حفظ شكل پیشین قلعه بر روی آنها یك لایه آجر فرش كشیده شد.
ویژگی‌های معماری قلعه والی :
اكثر اتاقهای قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده‌اند، قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق كوچك، چهار ایوان و دو تراس كوچك در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه كاملاً با هم قرینه بوده و با كف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با كف اتاقها و ایوان‌ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشی ۹۰درجه به پشت بام متصل می‌شود. قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن كنگره‌هایی جهت قرار گرفتن نگهبان‌ها برای دیده بانی وجود دارد. در داخل راهروها محلهایی به صورت طاق نما در دیوار احداث گردیده كه محل استقرار نگهبانان بوده‌است. در راهرو مدخل ورودی ضلع شرقی، همچنین داخل اتاق شاهنشین و قسمت ورودی نگهبانی، سقف‌ها با كاشی‌های رنگی كار بندی و به وسیله گچبری‌های زیبایی تزیین شده‌اند در این قلعه شش زیر زمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود داردكه ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره‌های مشبك آجری و رنگی از داخل حیاط تامین می‌گردد. عمده مصالح به كار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده‌است همانند كرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و استفاده از سنگ نما در ازاره داخل حیاط. در بازسازی قلعه در سقف‌ها و قوس ه، از ملات گچ، و در دیواره‌ها و زیر آجر فرشها از گل و آهك و در مواردی از ملات ماسه و سیمان استفاده شده‌است.
قلعه مذكور سه در ورودی در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار گرفته كه با ۱۱ پله۲۰ سانتیمتری به داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به كف حیاط مرتبط می‌شود. ورودی قلعه به سبك یونانی بنا شده بود. دیگر درهای قلعه به صورت خصوصی بوده و یا برای تردد مهمانها احداث شده‌اند كه با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می‌شوند، در منتها الیه دربها دو هشتی وجود دارد كه نور تعدادی از اتاقها از آنجا تامین می‌شود این هشتی‌ها كه در داخل یكی از آنها حوض كوچكی وجود دارد به هشت ضلع تقسیم می‌شوند. شكستگی در آجرها و اجرای طاق نماهایی در دیوار، اجرای انواع قوس بر سرنعل درگاه‌ها و ترئینات آجری بالای آنها زیبایی خاصی به هشتی‌ها داده‌است.
آینه كاری در قلعه والی ایلام
آینه كاری در سقف اتاقها معمول بوده كه بقایایی از آن در یكی از اتاقهای ضلع غربی كه به نحو بسیار زیبای اجرا گردیده بر جای مانده‌است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاهنشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا گردیده‌است. سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگهای تراشیده شده مستطیلی شكل است كه حالت برجسته نقشهای اسلیمی مختلف آن، در نمای دیوار بكار رفته شده‌است.