پارسَه یا تخت جمشید
پارسَه یا تخت جمشید نام یكی از شهرهای باستانی ایران است . در روزگار باستان به نظر ثابت نشده آرتور اپهام پوپ پارسه محل برگزاری جشن نوروز بوده‌است نه پایتخت. پایتخت سیاسی هخامنشیان شوش و هگمتانه بوده‌است.
در باره كاربری تخت جمشید نظریات فراوانی است. جواد برومند سعید آنجا را یك نیایشگاه خورشید می‌داند در حالیكه رضا مرادی غیاث آبادی تخت جمشید را انجمن قانونگذاری و مشورتی كشورهای باستانی قلمرو ایران بشمار می‌آورد كه در روایت كورتیوس نیز به آن اشاره شده‌است. اسكندر مقدونی سردار یونانی به ایران حمله كرد و این مكان را به آتش كشید. امّا ویرانه‌های این مكان هنوز هم در نزدیكی شیراز مركز استان فارس برپا است. این مكان هم‌اكنون از مكان‌های باستانی ایران است.
نام تخت جمشید
تخت جمشید نام امروزی «پارسَه» است. «پارسه» از زبان پارسی باستان است و یونانیان آن را پِرسپولیس (به یونانی یعنی «پارسه شهر») خوانده‌اند.
مردم محلی این مكان را جایگاه تاجگذاری پادشاه باستانی جمشید پیشدادی می‌دانسته‌اند.۶۸۱۲
پیشینه
این بنا را تخت جمشید یا قصر شاهی جمشید پادشاه اسطوره‌ای ایران مینامند كه در شاهنامه فردوسی بزرگ آنگونه كه در منابع متعدد و گوناگون تاریخی آمده‌است ساخت تخت جمشید در حدود ۲۵ قرن پیش در دامنه غربی كوه رحمت،به عبارتی میترا یا مهر و در زمان داریوش اول(داریوش كبیر)هخامنشی آغاز گردید و سپس توسط جانشینان وی با تغییراتی در بنای اولیه آن ادامه یافت. بر اساس خشت نوشته‌های كشف شده در تخت جمشید در ساخت این بنای با شكوه معماران،هنرمندان،استادكاران،كارگران،زنان و مردان بیشماری شركت داشتند كه علاوه بر دریافت حقوق از مزایای بیمه كارگری نیز استفاده میكردند.
چگونگی سازه
وسعت كامل كاخ‌های تخت جمشید ۱۲۵ هزار متر مربع است كه بر روی سكوئی كه ارتفاع آن بین ۸ تا ۱۸ متر بالاتر از سطح جلگهٔ مردوشت است، بنا شده‌اندو از بخش‌های مهم زیر تشكیل یافته است:
كاخ‌های رسمی و تشریفاتی تخت جمشید (كاخ دروازه ملل)
سرای نشیمن و كاخ‌های كوچك اختصاصی
خزانهٔ شاهی
دژ و باروی حفاظتی
پلكان‌های ورودی سكو و دروازهٔ خشایارشاورود
سكو، دو پلكان است كه روبروی یكدیگر و در بخش شمالغربی مجموعه قرار دارندكه همچون دستانی است كه آرنج خویش را خم كرده و بر آن است تا مشتاقان خود را از زمین بلند كرده و در سینه خود جای دهد. این پلكان‌ها از هر طرف ۱۱۱ پله‌ٔ پهن و كوتاه(به ارتفاع۱۰ سانتیمتر) دارند. بر خلاف عقیده بسیاری از مورخین كه مدعی بودند ارتفاع كم پله‌ها به خاطر این بوده كه اسب‌ها نیز بتوانند از پله‌ها بالا بروند، پله‌ها را كوتاهتر از معمول ساخته‌اند تا راحتی و ابهت میهمانان (كه تصاویرشان با لباسهای فاخر و بلند بر دیوارهای تخت جمشید نقش بسته) هنگام بالا رفتن حفظ شود. بالای پلكان‌ها، بنای ورودی تخت جمشید، «[دروازه بزرگ]» یا «[دروازه خشایارشا|دروازهٔ خشایارشا]»، قرار گرفته‌است. ارتفاع این بنا ۱۰ متر است. این بنا یك ورودی اصلی و دو خروجی داشته‌است كه امروزه بقایای دروازه‌های آن برجاست. بر دروازهٔ غربی و شرقی طرح مردان بالدار و بر و طرح دو گاو سنگی با سر انسانی حجاری شده است. این دروازه‌ها در قسمت فوقانی با شش كتیبهٔ میخی به زبان‌هایی چون بابلی و عیلامی{مدرك} تزیین یافته‌اند. این كتیبه‌ها پس از ذكر نام اهورامزدا به اختصار بیان می‌كند كه: «هر چه بدیده زیباست، به خواست اورمزد انجام پذیرفته‌است.»
دو دروازه خروجی یكی رو به جنوب و دیگری رو به شرق قرار دارند و دروازه جنوبی رو به [كاخ آپادانا]، یا كاخ بزرگ بار، دارد.
پلكان‌های كاخ آپادانا
جزئیات حجاری‌های پلكان روبه‌شمال كاخ آپادانا كه نظامیان هخامنشی را نمایش می‌دهد.كاخ آپادانا در شمال و شرق دارای دو مجموعه پلكان است. پلكان‌های شرقی این كاخ كه از دو پلكان - یكی رو به شمال و یكی رو به جنوب - تشكیل شده‌اند، نقوش حجاری‌شده‌ای را در دیوار كنارهٔ خود دارند. پلكان رو به شمال نقش‌هایی از فرماندهان عالی‌رتبهٔ نظامی [ماد|مادی] و پارسی دارد در حالی كه گل‌های نیلوفر آبی را در دست دارند، حجاری شده‌است. در جلوی فرماندهان نظامی افراد گارد جاویدان در حال ادای احترام دیده می‌شوند. در ردیف فوقانی همین دیواره، نقش افرادی در حالی كه هدایایی به همراه دارند و به كاخ نزدیك می‌شوند، دیده می‌شود.
آپاداناكاخ
آپادانا از قدیمی‌ترین كاخ‌های تخت جمشید است. این كاخ كه به فرمان داریوش بزرگ بنا شده‌است، برای برگزاری جشن‌های نوروزی و پذیرش نمایندگان كشورهای وابسته به حضور پادشاه استفاده می‌شده‌است.
این كاخ توسط پلكانی در قسمت جنوب غربی آن به «كاخ تچرا» یا «كاخ آینه» ارتباط می‌یابد. كاخ آپادانا از ۷۲ ستون تشكیل شده‌است كه در حال حاضر ۱۴ ستون آن پابرجاست ته ستونهای ایوان كاخ گرد ولی ته ستونهای داخل كاخ مربع شكل میباشد
كاخ تچر
تچر یا تچرا به معنای خانه زمستانی میباشد.این كاخ نیز به فرمان داریوش كبیر بنا شده و كاخ اختصاصی وی بوده‌است. روی كتیبه‌ای آمده : «من داریوش این تچر را ساختم.»
این كاخ یك موزه خط به شمار میرود از پارسی باستان گرفته در این كاخ كتیبه وجود دارد تا خطوط پهلوی بالای ستون‌ها از نمای جلویی‌های مصری استفاده شده‌است. قسمت اصلی كاخ توسط داریوش بزرگ و ایوان و پلكان سنگی جنوبی توسط خشایار شاه و پلكان سنگی غربی توسط اردشیر دوم بنا شده‌است
كاخ هدیش
این كاخ كه كاخ خصوصی [خشایارشا] بوده‌است در مرتفع‌ترین قسمت صفهٔ تخت جمشید قرار دارد. این كاخ از طریق دو مجموعه پلكان به كاخ ملكه ارتباط دارد. احتمال میرود آتش سوزی از این مكان شروع شده باشد به خاطر نفرتی كه آتنی‌ها از خشایارشا داشتند به خاطر به آتش كشیده شدن آتن به دست وی. رنگ زرد سنگ‌ها نشان دهنده تمام شدن آب درون سنگ‌ها به خاطر حرارت است. اینجا مكان كوچكی بوده ۶*۶ ستون قرار داشته‌است. به خاطر ویرانی شدیدی كه شده اطلاعات زیادی در مورد این كاخ در دسترس نیست خیلی‌ها از اینجا به عنوان كاخ مرموز نام برده‌اند. هدیش به معنای جای بلند میباشد و چون خشایار شاه نام زن دوم او هدیش بوده‌است نام كاخ خود را هدیش میگذارد این كاخ در جنوبی ترین قسمت صفه قرار دارد و قسمتهای زیادی از كف از خود كوه میباشد
كاخ ملكه
این كاخ توسط خشایارشا ساخته شده‌است و به نسبت سایر بناها در ارتفاع پایین‌تری قرار گرفته‌است. بخشی از این كاخ در سال ۱۹۳۱ توسط شرق‌شناس مشهور، پرفسور هرتزفلد، خاكبرداری و از نو تجدیدبنا شد و امروزه به عنوان موزه و ادارهٔ مركزی تأسیسات تخت جمشید مورد استفاده قرار گرفته‌است
ساختمان خزانهٔ شاهنشاهیاین ساختمان كه شامل چندین تالار، اطاق و حیاط تشكیل شده‌است با دیوار عظیمی از بقیهٔ تخت جمشید جدا می‌شودكاخ صدستون
وسعت این كاخ در حدود ۴۶۰۰۰ مترمربع است و سقف آن به‌وسیلهٔ صد ستون كه هر كدام ۱۴ متر ارتفاع داشته‌اند، بالا نگه داشته می‌شده‌است.
كاخ شورا
به این مكان كاخ شورا یا تالار مركزی میگویند. احتمالا شاه در اینجا با بزرگان به بحث و مشورت می‌پرداخته‌است. با توجه به نقوش حجاری شده از یكی از دروازه‌ها شاه وارد میشده و از دو دروازه دیگر خارج می‌شده‌است. به این دلیل به این جا كاخ شورا میگویند كه در اینجا دوسر ستون انسان وجود داشته كه جاهای دیگری نیست و سر انسان سمبل تفكر است.
سرانجام تخت جمشید
پلكان ورودی مجموعه كاخ‌های تخت جمشید، در سال (۳۳۰ پیش از میلاد) به دست اسكندر مقدونی به آتش كشیده شد و تمام بناهای آن به صورت ویرانه در آمد. از بناهای بر جای مانده و نیمه ویرانه، بنای مدخل اصلی تخت جمشید است كه به كاخ آپادانا معروف است و مشتمل بر یك تالار مركزی با ۳۶ ستون و سه ایوان ۱۲ ستونی درقسمت‌های شمالی، جنوبی و شرقی است كه ایوان‌های شمالی و شرقی آن به‌وسیله پلكان‌هایی به حیاط‌های مقابل متصل و مربوط می‌شوند. بلندی صفه در محل كاخ آپادانا ۱۶ متر و بلندی ستونهای آن ۱۸ متر است. این‌مجموعه در فهرست آثار تاریخی و نیز در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است.
جایگاه كنونی این سازه
در دورهٔ نو و با بازگشت و پیدایش حس میهن خواهی در میان ایرانیان و ارجگذاری به گذشتگان این سرزمین شهر تخت جمشید اعتبار بسیاری یافت. در زمان حكمرانی خاندان پهلوی در ایران به این بنا توجه فراوانی گردید و محمدرضاشاه پهلوی جشن‌های پادشاهی خویش را در این سازهٔ كهن انجام می‌داد. با آغاز رویداد انقلاب اسلامی این سازه را یادگار شاهان خواندند و بسیار مورد بی‌مهری قرار دادند. ولی امروزه می‌توان تخت جمشید را نام‌آورترین و دوست‌داشتنی‌ترین سازه در ایران و در میان ایرانیان و همچنین نماد شكوه گذشتگان دانست.
هنگامی كه در زمان هخامنشیان یعنی 2500 سال پیش ، تخت جمشید را می ساختند ، بر خلاف تصور كسی بصورت بردگی به كار گرفته نشده است, بلكه همه كارگر مزد گیر بودند. در كشفیات تخت جمشید تعداد زیادی لوح های گلی بدست آمده است كه مربوط به بایگانی تخت جمشید بوده است, در این لوح ها صورت حقوق كارگران ذكر شده است, اروپایی ها تا حدود سال 1850 م یعنی 2350 سال پس از آن كارگران روزمزد ، با شدت فراوان به برده داری و كار اجباری بردگان می پرداختند, تصور اینكه بیست و پنج قرن پیش ، سیستم بایگانی تا این حد از جزئیات را نگهداری و حفظ می نموده است ، جالب است .