مسجد جمعه یا مسجد عتیق اصفهان
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران است. كاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در این بنای تاریخی نشان می‌دهد كه این مسجد پیش از تسلط اعراب بر ایران یكی از نقاط مهم مذهبی شهر اصفهان در دوران باستان بوده است.
باستان شناس‌ها همچنین با كشف یك پایه ستون با تزیینات دوره ساسانی در منطقه شمالی مسجد وجود یك بنای قبل از اسلام در این نقطه از شهر اصفهان را تأیید كرده‌اند. به رغم آنكه درباره تاریخچه تحولات صورت گرفته در مسجد جامع اصفهان اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی تخمین زده می‌شود كه ساخت مسجد در قرن‌های اولیه هجری و در زمان عباسیان انجام شده است. در قرن سوم هجری نیز براساس گزارش‌ها محراب مسجد تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است.
بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان كه در آخرین نشست كمیته میراث جهانی یونسكو به فهرست جهانی افزوده شده است، نزدیك به دوهزار سال شكل گرفته و طی این سال‌ها در حال مرمت یا بازسازی بوده است. آخرین بازسازی بخش تخریب شده این مسجد پس از بمباران این بخش توسط هواپیماهای عراقی در دوران جنگ هشت ساله صورت گرفت.
مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد تاریخی اصفهان در دوران آل بویه و پس از آن در دوران حكومت صفویه بر ایران شكل گرفته است
درخصوص این بنای تاریخی كه اكنون هزاران سال از ایجاد آن می‌گذرد گفته می‌شود كه مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد تاریخی اصفهان در دوران آل بویه و پس از آن در دوران حكومت صفویه بر ایران شكل گرفته است.
پرفسور آرتور پوپ (باستان شناس) درباره این مسجد می‌نویسد: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم كه تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهكار فنا ناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا كرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روز افزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از این كه دیده بر هم نهادم، جسدم را را در این خاك مقدس دفن كنند.»
در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب قراردارند
سنگاب ایوان درویش: در ایوان شمالی مسجد جامع كه ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار گرفته‌است. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشته و بعد به محلّ كنونی منتقل شده‌است. قطر دهانه سنگاب 115 سانتیمتر است، ولی نیمی از آن به علت شكستگی از بین رفته‌است. كتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خطّ ثلث است. آن چه از متن كتیبه بجا مانده به شرح زیر است:
... و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الكاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی...
كرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی هركه نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد
لبه این سنگاب دارای پنج جامگاه بوده‌است كه شكستگی نیمی از سنگاب باعث شده كه تنها دوتا از آنها باقی‌بمانند. نقشهای بدنه این سنگاب هم در اثر فرسایش تا حدودی از بین رفته‌اند.
سنگاب ایوان صاحب: ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده در رو به روی آن قرار گرفته‌است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طرّاحی شده‌است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل كتیبه صلوات بر چهارده معصوم (ع) به خطّ ثلث و نقشهای كنگره‌دار كوچك، و در قسمت پایین سنگاب، نقشهای كنگره‌دار بزرگ است. همچنین بر روی بدنه سنگاب، كتیبه‌ای به این مضمون نقش بسته‌است.
دو سنگاب كوچك دیگر هم در مسجد جامع اصفهان وجود دارند كه یكی در كنار حوض میان حیاط مسجد، و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار گرفته‌اند.
