معماران ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت انگیز و ماندگار با عنوان كبوترخانه های ایرانی خلق كرده اند كه حقیقتا سزاوار است به آنها به عنوان آثاری برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه كرد.
كبوترخانه های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده اند این در حالی است كه این برجهای زیبای كبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات كشاورزی در تمام سرای ایران از كناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا كویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و كاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و كنار شهرها و آبادیهای این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.
تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای كبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یكی از زیباترین كبوترخانه ها را در خود جای داده است. طراحی و عملكرد كبوترخانه ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه ای كه در جذب كبوتران و خلق زیستگاهی امن برای كبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
كبوترخانه ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان كبوتر كه كم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است.
ساختار معماری كبوترخانه به گونه ای بوده كه نه تنها در برابر پرندگان شكارچی مانند قوش، جغد و كلاغ فكر و اندیشه شده، بلكه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این كبوترخانه به گونه ای بوده كه امنیت همراه با آرامش و آسایش كبوتران را تأمین می كرده است.
فضای داخلی كبوترخانه ها گاه محل اجتماع بیش از 25 هزار كبوتر بوده است
دقت در اجرای این برجهای كبوتر به حدی بوده است كه درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده زیرا اگر حتی یك مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این كبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ كبوتری احساس امنیت نمی كرد و كبوترخانه خالی از حضور كبوتران می شد.
فضای داخلی كبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود كه گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار كبوتر می شد.
آشیانه ها آنچنان زیبا و منظم با مدولهای یك شكل و از مصالح كاهگل ساخته شده بود كه در تابستان بسیار خنك و به گونه ای بوده است كه باد در فضای آن جاری بوده و برعكس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.
همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهكارهای معماری یعنی كبوترخانه های ایرانی شده است.
قطر سوراخهای ورودی كبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است كه تنها كبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
عملكرد اقتصادی كبوترخانه ها در گذشته بر كسی پوشیده نیست زیرا این مكانها زمانی كارخانه ساخت مرغوبترین كود جهان شناخته می شدند
معماری زیبای كبوترخانه های ایرانی همراه با عملكرد اقتصادی آن یعنی كارخانه ساخت مرغوب ترین كود شناخته شده در جهان بر كسی پوشیده نیست.
از علوم دیگر در ساخت برجهای كبوتر همچون استفاده از دانش فیزیك با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهانی كه ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.
هندسه و ریاضیات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است.
دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است كه در ایجاد تجهیزات دفاعی كبوترخانه و تمهیدات مكانیكی، بیولوژیكی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال می شده است.
معماری داخلی كبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شكوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملكرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی كرده است.
كبوترخانه ها از تجربیات ارزنده كشاورزی سنتی یزد و اصفهان است. در یزد دو برج كبوترخانه میبد و كسنویه باقی مانده است و در اصفهان یكی از شگفتی‌های بی نبرج كبوترمرداویج ظیر این شهر ا
برج كبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل كنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقشهای ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.
برج كبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی پناه و هم به جهت استفاده ای كه در گذشته از كود آنها برای كشاورزان می كردند قابل توجه است.
قدمت برج كبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این برج به صورت استوانه ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است كه مانع تردد مارها به داخل برج می شود ولی در برجهای مكعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی كه كبوتران احساس خطر می كنند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند كه این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود و برای رفع این مشكل، علاوه بر ساختن یك طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد كرده اند تا طول برج كاهش یافته تا ضمن استحكام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری می كند.
نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد كنگرهای و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگیهای برج كبوترخانه میبد است.
ساخت كبوترخانه، یكی از تجربیات ارزنده كشاوریش از رواج كودهای شیمیایی كشاورزان مناطق كویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاك استفاده می كردند و برای این منظور بناهایی كه كبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادیها می ساختند.زی سنتی یزد و اصفهان است كه در استان یزد دو كبوترخانه میبد و كسنویه باقی مانده است.ست.
كبوترخانه ها و سیاحان خارجی
كبوترخانه های ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده و ابن بطوطه مراكشی ظاهرا اولین سفرنامه نویسی بوده كه درباره كبوترخانه ایرانی سخن گفته است.
او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید: این كبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: "قیلان قریه بزرگی است كه بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در كنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا كه برجهای كبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»
علاوه بر ابن بطوطه در قرنهای بعد نیز سیاحان بسیاری راجع به برجهای كبوترخانه اصفهان و یزد مطالب بسیاری نوشته اند.
عملكرد پرسود كبوترخانه ها در كشاورزی مغفول مانده است
كبوترخانه در گذشته در اقتصاد كشور نیز تاثیرگذار بوده اند به نحوی كه غازان خان مغول در كنار سایر اقداماتی كه برای احیای كشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری كبوتران و كبوترخانه ها صادر كرد و بی انصافی است كه از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ كاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.
متاسفانه عملكرد پرسود این بناهای با ارزش كه در كار كشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.
این بناهای شگفت آور، كارخانه ساخت مرغوبترین كود شناخته شده جهان هستند.
جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند به همین دلیل بر ماست كه چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز كبوتران كه هر كدام یك جاذبه توریستی است، با یكدلی و همكاری سازمان میراث فرهنگی، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد كشاورزی، دانشكده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری كه زیرساخت ارتقای صنعت كشاورزی این مرز و بوم است، همت كنیم.