آسیاب آبی اشكذر
در گوشه و كنار ایران، آسیاب‌های فراوانی از دوره‌های مختلف تاریخی به جا مانده است كه برخی از آنها به وسیله نیروی حیوانات كار می‌كردند و برخی مانند آسیاب‌های بادی نشتیفان در خراسان با نیروی باد به حركت می‌افتادند و برخی نیز با نیروی آب، اما این موضوع كه در دل كویری خشك و بی‌آب آسیابی ساخته شده باشد كه نیروی محركه آن آب باشد، امری شگفت‌انگیز به شمار می‌رود.
اگر می‌خواهید تنها آسیاب آبی جهان در دل كویر را ببینید باید كوله بار سفر را به استان یزد و كویر مركزی ایران ببندید و از آسیاب آبی اشكذر دیدن كنید. این آسیاب در حاشیه غربی كویر یزد و در ضلع جنوب شرقی در 20 كیلومتری شهر یزد در امتداد مسیر جاده اصلی رستاق كه اشكذر را به بندر آباد و روستاهای مجاور متصل می‌كند، واقع شده است.
وقتی به این منطقه رسیدید انتظار دیدن یك رود و آسیابی با پره‌های بزرگ نداشته باشید. در حقیقت شما روی سطح زمین هیچ چیزی نمی‌بینید؛ چراكه كل مجموعه آسیاب در زیر زمین قرار گرفته است و آب مورد نیاز این آسیاب آبی به وسیله قنات و آب جاری شده در آن تامین می‌شود.
این موضوع خود به تنهایی شگفتی دیدن این مجموعه را برای هر گردشگری دوچندان می‌كند. در حقیقت تنها چیزی كه شما از ساختمان این آسیاب روی سطح زمین مشاهده می‌كنید یك دروازه طاقدار آجری است كه شما را به عمق زیرین كویر هدایت می‌كند. مجموعه اصلی آسیاب در عمق هفت متری زمین احداث شده كه برای رسیدن به آن باید از دالانی شیبدار بگذرید.
آسیاب آبی اشكذر از بزرگترین آسیاب های ایران است كه متعلق به دوره صفویه بوده و زمانی با آب قنات همّت آباد سنگ های آن با قدرت تمام می چرخیده است. ورودی آسیاب دالانی شیب دار به طول 56 متر است كه به قسمت اصلی آسیاب كه هشت ضلعی است می رسد. سقف این هشت ضلعی به شكل گنبدی بنا شده است. سقف و مقرنس كاری های بنا با نقوش هندسی از ابتكارهای معماری كهن ایرانی است. آجر تنها مصالح ساختمانی این بنای دیدنی است.
آسیاب آبی اشكذر یكی از 10 آسیاب ثبتی استان یزد به حساب می آید كه در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده و از ویژگی‌های منحصر به فرد آن می‌توان به مقرنس كاری فضای اصلی، نقوش هندسی در اطراف دیواره‌ها، آجركاری ظریف در محوطه اصلی آسیاب و صحن آن اشاره كرد. این آسیاب در عصر آبادانی خود تنها آسیاب منطقه میبد تا اشكذر بوده و ساعتی سی و پنچ من شاه آرد از زیر سنگ‌های پر قدرت آن به دست می‌آورده‌اند.
راه ورود به صحن اصلی 56 متر طول و 4.10 متر عرض دارد. جالب‌ترین نكته در مورد این بنا، اختلاف دمای داخل آسیاب با فضای داغ و گرم بیرون آن است. این آسیاب در زمان سید ركن‌الدین قاضی، متوفی در 732 هجری قمری ساخته شده، ولی از هویت و قدمت اولیه این آسیاب هیچ گونه اظهارنظر دقیق همراه با اسناد و مدارك مستدل موجود نیست.
در صفحه 140 كتاب آثار تاریخی یزد در مورد آسیاب آبی اشكذر آمده است:
«این آسیاب از عجایب قابل دیدن در منطقه رستاق و یكی از بزرگترین آسیاب‌های ایران است كه متاسفانه به علت خشك شدن قنات همت‌آباد از كار افتاده و به كلی متروك شده است. آسیاب مذكور در عصر آبادانی یعنی تا چند سال قبل یگانه آسیاب منطقه میبد تا اشكذر بوده است و ساعتی سی و پنج من، آرد از زیر سنگ‌های پرقدرت آن به دست می‌آوردند.»
