معبد داش كسن یكی از بی نظیرترین معابد سنگی ایران است؛ معبدی با طرح اژدها كه وقتی گردشگران آن را می بینند تصور می كنند با معبدی چینی روبرو هستند اما این اثر تاریخی یادگاری از دوره ایلخانیان است
بنایی صخره ای در زنجان، مشهور به معبد داش كسن در 10 كیلومتری جنوب شرقی سلطانیه، در نزدیكی روستای ویر، از توابع همین بخش قرار گرفته است. این مجموعه در محوطه ای به شكل مستطیلی ناقص، به طول 400 متر و عرض 50 تا 300 متر دیده می شود.
درون این مجموعه، سه غار نسبتا عمیق در دل كوه كنده شده است كه كنده كاری های زیبایی دارند. از نقش های این كنده كاری ها، می توان به دو تصویر اژدها كه در مقابل یكدیگر به شكل قرینه حك شده اند و طول هر یك 3/5 متر است اشاره كرد. در طرفین این نقش ها، محراب های زیبای نقش داری با طرح های اسلیمی، گل و بوته و مقرنس های سنگی كنده كاری شده اند. مجموعه آثار كنده كاری این محل، یادگار هنرمندان چینی است كه به فرمان اولجایتو از چین فراخوانده شده بودند.
بر اساس فرضیه ای، غارهای «داش كسن» در دو دوره تاریخی جدا از هم مورد استفاده قرار گرفته است. در دوره نخستین، این غار نیایشگاه آئین مهرپرستی در عهد ساسانی بوده است اما از این دوره آثاری به جای نمانده است. دوره دوم كه نقش های اژدها، برگ مو، پیچك و طرح های اسلیمی، یادگار آن دوره است، به دوران فرمانروایی ایلخانان تعلق دارد.
سنگ های سبز به كار گرفته شده در حصار ارگ سلطانیه، مطمئنا از محل تاریخی داش كسن (سنگ بر) بریده شده است. در نتیجه برش و انتقال سنگ، فضای لازم جهت كنده كاری و دخمه سازی در این محل فراهم شده و این مكان با اندكی تغییرات به آرامگاه تبدیل شده است. بنابراین، محوطه تاریخی داش كسن را می توان در ردیف آرامگاه های دوره ایلخانی نیز طبقه بندی كرد.
معبد صخره ای داش كسن كه به معنای سنگ تراشیده یا بریده سنگ است در جنوب شرقی روستای ویر در سینه كش ارتفاعات محلی سلطانیه قرار دارد، در این معبد علاوه بر استفاده از فن آوری پیشرفته زمان كه پیامد رشد و تكامل فن سنگ تراشی با ابزار فلزی است، انتخاب مناسبترین نقطه نسبت به نقاط همجوار نمودار توجه و آشنایی كامل سازندگان آن با دانش زمین شناسی و معدنشناسی است.
به نظر می آید هنرمندان خلاق معبد صخره ای در خلق حجاری ها و كنده كاری های زیبا كه در غرب و شرق این نیایشگاه گسترده شده علاوه بر مهارت در تكنیك سنگ تراشی از پاره ای اصول پیكرتراشی نیز الهام گرفته اند.
اژدها نماد ظلم و پلیدی
ظهور و پیدایش این معبد صخره ای را می توان با توجه به شكل معماری (چلیپایی) آن و وجود فضاهایی مانند مهرابه های مهرپرستان به سده های اول و دوم میلادی بازگرداند و از سوی دیگر نحوه پرداخت نقوش آن متاثر است از اوضاع اجتماعی ایران قرن هشتم قمری، نقوش حجازی شده اژدها، طرح های گیاهی، ردیفی از بن نگاره ها روی گلدان هایی در دو سوی طاق هلالی كه در دهه ها و سده های بعد، این شیوه تزئینی را بر گرداگرد ایوان های مساجد می بینیم، همراه با محرابی هایی با تزئینات مقرنسی، آمیزه ای از هنر ایران و چین را با مفهوم و محتوایی دیگر به وجود آورده.
اژدهای نقش شده بر پیكره صخره ای داش كسن كه در هنر و اندیشه ایرانی مظهر ظلم، ستم و پلیدی است با نفوذ قوم فاتح همچون محافظ همیشه بیدار كه نشان از ارزانی، خیر، بركت، دولت و سلطنت دارد در هنر ایران جای می گیرد.
شكل گیری این معبد پس از مرگ ارغونشاه، با پشتكار الجای خاتون، خواهر سلطان محمد خدابنده آغاز شد، ولی به پایان نرسید. از نظر نقشه و نقوش تزئینی یكی از با ارزش ترین نمونه های معماری صخره ای در طول تاریخ معماری ایران به شمار می رود. در این معبد نقوشی از هنر چینی به كار رفته است.
نقش های اژدها به طول پنج متر و عرض 1/5 متر در زمره بزرگترین نقوش تزئینی این معبد است كه در پیچ و خم های شگفت انگیز خود رموز نهفته ای دارد. دیگر نقوش تزئینی این معبد، تاقچه های بسیار فاخری است كه در ضلع شرقی و غربی معبد در كنار نقوش اژدها كنده شده اند. این تاقچه ها با مقرنس های بسیار زیبایی شكل گرفته كه یادآور استادی هنرمندان سنگ تراش معبد در آن دوره است. همچنین نقوش اسلیمیكه در نوع خود ماهرانه تراشیده شده اند با طرح های بسیار متنوع بیانگر فعالیت هنرمندان مسلمان در پدید آوردن این معبد است.
در ساخت این معبد، همواره پیروزی از تقارن طولی مد نظر بوده و این تقارن در كلیه بخ شهای معبد به چشم می خورد. معبد تاریخی داش كسن از سمت شمال به دشت سلطانیه و بنای تاریخی آرامگاه سلطان محمد خدابنده اشراف دارد. این معبد در كنار شهر قدیم سلطانیه با گنبد رفیع آن، آرامگاه چلبی اوغلو و آرامگاه ملاحسن كاشی، در مجموع محور فرهنگی تاریخی سلطانیه را تشكیل می دهد.
چگونه به نقش اژدها برسیم؟
راه رسیدن به معبد چندان مناسب نبوده و از روستای ویر به بعد كاملا خاكی و بدون تابلوی راهنما است. از حاشیه روستا تا معبد حدود پنج كیلومتر راه را باید طی كرد كه بهتر است یكی از اهالی را به عنوان راهنما با خود همراه داشته باشید؛ تا برای یافتن محل معبد دچار مشكل نشوید. در كنار معبد یك كانكس كوچك وجود دارد كه نگهبان معبد در آن زندگی می كند. معبد باستانی «داش كسن» یا آنچنان كه جهانگردان آن را می شناسند: معبد اژدها؛ در حاشیه روستای «ویر» در حدود 15 كیلومتری شهر تاریخی سلطانیه واقع شده كه به نقش دو اژدهای برجسته و چند محراب اسلامی در دو سمت خود و به قرینه یكدیگر مزین است.
یكی از دلایل معروف بودن این معبد به دلیل وجود نقش های اژدهای آن است كه نمونه های مشابه آن را آنوبانینی در جای دیگری از ایران مشاهده نكرده است. طبق نظر برخی باستانشناسان، قدمت این معبد به قبل از اسلام باز می گردد كه در زمان ایلخانان، نقوشی از جمله اژدها بر آن افزوده شده است.
در حال حاضر، چیز زیادی از این معبد باقی نمانده و تنها سنگ های بزرگ و پرانده در گوشه و كنار معبد دیده می شود. محدوده معبد اژدها مستطیلی و به ابعاد تقریبی 100 متر در 50 متر است كه یك قسمت از آن به واسطه حفاری در تپه ایجاد شده است. معبد در دامنه تپه ای قرار داشته و مشرف به دشت های وسیع و زیبایی است. مجموعه تاریخی داش كسن مركب از ایوان ها، نقوش برجسته و محوطه های باستانی است كه در جهات مختلف به ویژه نقش حجاری شده اژدها، منحصر به فرد و قابل توجه است.
آثار به جای مانده در محل؛ این احتمال را قوت می بخشد كه ایلخان مغول «ارغون» بیش از گرایش به دین اسلام، اقدام به ساخت معبدی كرده است. تاثیر و تاثیر متقابل ایران و چین بر یكدیگر بیش از هر محل دیگری در این مكان مشهود است چنانچه تلفیق طرح های اسلیمی و نقش اژدها این موضوع را متذكر می شود.
