بسطام و گردشگری عارفانه
بسطام، شهر كوچكی كه در شش كیلومتری شاهرود قرار دارد محل دفن یكی از عارفان بزرگ یعنی بایزید بسطامی است.
بسطام شهر آرامی است و از همه مهمتر اینكه این شهر هم مانند شاهرود پر است از چنارهای تنومند كه در فصل پاییز برگ ریزان دارند و بلوار اصلی شهر و كوچه پس كوچه ها را رنگی كرده اند. به ویژه بلوار اصلی شهر كه از جاده منتهی به بسطام و البته بارگاه بایزید بسطامی می شود.
بارگاه بایزید بسطامی دور میدان اصلی شهر قابل دیدن است. بسطام در هفت كیلومتری شمال شاهرود قرار دارد و درباره آن نوشته اند كه «بستان های بسیار، میوه های نیكو، روستاهای مصفا و جامع ظریف» داشت. بسطام امروزین نیز چنین است.
باغ هایش مصفا و مسجد جامعش به غایت زیباست. افزون بر این، آرامگاه مردی را دربر گرفته كه شهرت خود را مدیون اوست: «بایزید بسطامی» اینكه در روزگاران كهن می گفتند: هیچ كس از اهل بسطام عاشق نمی شود و اگر عاشقی در آنجا قدم نهد چون از آب آن بنوشد عشق از دلش بیرون خواهد رفت، اشاره ای بود به طریقت بازید كه تنهاه به یك عشق می اندیشید: عشق حق. مهمترین آثار دیدنی شهر مجموعه بایزید بسطامی و بقعه امامزاده محمدبن جعفر صادق، مسجد جامع، برجه كاشانه و برج و باروی شهر.
مجموعه بایزید بسطامی
مجموعه بایزید بسطامی سه در ورودی دارد. وقتی وارد محوطه می شوید گویی به گذشه بازگشته اید. صدای گنجشك ها و قارقار كلاغان، آسمان آبی و برگ های زرد و نارنجی درختان در كنار گنبد و كاشی كاری های آبی مجموعه منظره زیبایی را به وجود آورده است. محوطه آرامش خاصی دارد به ویژه نزدیك غاروب و شب ها كه ستاره های آسمان درخشان می شوند اما درباره بایزید بسطامی باید گفت كه نام اصلی بایزید، «طیفور بن عیسی بن سروشان» است و پدرش سروشان، از زرتشتیانی بود كه به اسلام گروید.
از زندگی او چیز زیادی نمی دانیم و آنچه در منابع تاریخی آمده، پراكنده و ناهمخوان است. گروهی او را متوفی سال 180 هجری قمری می دانند و بر این باورند كه از شاگردان امام جعفر صادق و سقای او بوده؛ چندان كه به «طیفور سقا» شهرت یافته است. گروهی دیگر سال وفات بایزید را به سال 234 و یا 261 و مدت عمرش را 73 سال ثبت كرده اند، معتقدند كه بایزید پس از وفات امام صادق به دنیا آمده و نمی تواند شاگرد او باشد.
با وجودی كه از سفرهای او به بلخ و بغداد و مكه سخن گفته اند اما سخنان منسوب به خودش قبول این روایات را دشوار می سازد: وقتی كسی با وی گفت كه مریدان از سیاحت و طلب نمی آسایند، بایزید جواب داد كه یار من مقیم است، نه مسافر و من با او مقیم هستم و مسافرت نمی كنم. به هر روی بایزید كه بنای كارش بر مراقبت نفس بود، در تصوف ایرانی مقامی بس بلند یافت تا آنجا كه لقب «سلطان العارفین» را برازنده اش دانستند.
او در بسطام درگذشت و كنار همان صومعه ای كه خلوت می كرد و ریاضت می كشید، به خاك سپرده شد. مجموعه آرامگاه بایزید در بسطام كه در مركز این شهر قرار گرفته، مجموعه بزرگی با فضاهای گوناگون همچون مسجد، بقعه، گنبد، مناره، ایوان، دالان، رواق و صحن است كه آثاری از دوره های سلجوقی (سده 11 تا 12 میلادی)، ایلخانی (سده 13 تا 14)، تیموری (سده 14 تا 16)، صفوی (سده 16 تا 18) و قاجار (سده 19 تا 20) را در خود جای داده است.
بیشترین و زیباترین این آثار مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی است كه با آجركاری، گچبری و كاشی كاری تزیین شده است. برخلاف انتظار، مزار بایزید بیرون از فضاهای معماری و در گوشه ای از صحن مجموعه قرار دارد. اتاقك كوچك فلزی كه روی سنگ مرمرین مزار او نصب شده، مربوط به سال های اخیر است.
این می تواند اشاره ای باشد به زهد و ساده زیستی بایزید و پرهیز او از مظاهر دنیوی. نزدیك به سنگ مزار بایزید دو اتاق كوچك وجود دارد كه گفته می شود همان صومعه و محل عبادت بایزید است. همچنین باید از بقعه امام زاده محمد بن جعفر صادق یاد كرد كه نزدیك به مزار بایزید و در سمت جنوب آن واقع شده است. این بقعه نفیس از آثار دوره اولجایتو – ایلخان مغول – و متعلق به سال 700 ه.ق است.
مدرسه شاهرخیه
مدرسه شاهرخیه كه قدمتش به دوران شاهرخ تیموری بازمی گردد هم از داخل مجموعه بایزید راه دارد و هم از كوچه پشت آن اما در مجموعه بایزید بسته است و اگر بخواهید از آن دیدن كنید باید از در كوچه پشتی داخل شوید.
باید گفت كه مكان دقیق این مدرسه در شرق مسجد بایزید و گوشه ضلع شمال غربی آن در هفت متری ایوان اولجایتو قرار گرفته و یكی از بناهای با ارزش و با اهمیت مجموعه تاریخی بسطام است. این مدرسه كه تا حدود 55 سال پیش به گفته معماران بسطام، دایر و مركز تحصیل علوم قدیمه بوده و اكنون نیز به عنوان مدرسه علمیه باقرالعلوم استفاده می شود و با اینكه طلبه ها در حجره های آن مشغول درس خواندن هستند و در آن آمد و شد دارند گردشگران می توانند از آن دیدن كنند و عكس بگیرند.
مسجد جامع
اگر بخواهید مسجد جامع بسطام را ببینید باید از مجموعه بایزید خارج شوید و خیابان پشت مجموعه را بروید و از كوچه پشت مدرسه شاهرخیه به مسجد جامع برسید. حواستان باشد كه اگر بخواهید محراب زیبای آن را ببینید باید سر اذان در آن حاضر باشید.
بخش شبستانی كه در حال حاضر نماز جماعت در آن خوانده می شود احتمالا به دوره قاجار بازمی گردد ولی در حیاط پشتی محرابی بی نظیر از دوره ایلخانی وجود دارد. مسجد جامع بسطام مربوط به سده هشت قمری است كه در تاریخ 27 آبان 1386 با شماره ثبت 20241 به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برج كاشانه
برج كاشانه بسطام نیز دقیقا پشت مسجد جامع قرار دارد و از یك برج چند ضلعی تشكیل شده است. پرونده ثبت جهانی این آثار تاریخی در حال تهیه است و قرار است خانه هایی كه مابین مجموعه بایزد با مسجد جامع و برج كاشانه قرار گرفته و در دهه های اخیر ساخته شده اند تملك شود و همه این مجموعه ها به هم وصل شود كه اگر این اتفاق بیفتد، مجموعه بی نظیری به وجود خواهد آمد و گردشگران زیادی را به سوی خود جلب می كند.
ارتفاع این برج از درون 24 متر و از بیرون نزدیك به 20 متر است. شكل خارجی آن چند ضعلی منتظم 30 ضلعی است. در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد كه روی آن مطالبی نوشته شده است. در ضلع جنوب غربی این برج روی یك آجر كلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی خوانده می شود. سقف برج هم به گذشت زمان فرو ریخته بوده كه در دوره های بعد به تعمیر آن اقدام شده است اما از تاریخ بنای این برج آگاهی درستی در دست نیست
به عقیده اهالی بسطام این برج آتشكده زرتشتیان قبل از اسلام بوده است. برخی از شرق شناسان از جمله آندره گدار بر این گمان هستند كه این بنا از آثار غازان خان مغول است و نام اصلی آن غازانه بوده كه به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن كاشانه نامیده شده است.
چطور برویم؟
بسطام تنها هفت كیلومتر بعد از شاهرود است. اگر خودروی شخصی نداشتید و به شاهرود رفتید می توانید با تاكسی های خطی كه در میدان امام خمینی ابتدای خیابان 17 شهریور ایستگاه دارند به بسطام سفر كنید. كرایه آنها هم 450 تومان است