خانه تاریخی زند

خانه تاریخی زند را شاید خیلی ها نشناسند؛ خانه ای تاریخی بازمانده اواخر عصر قاجار در دل قم كه معماری اصیل ایرانی را به نمایش در آورده است.
 خانه زند كه امروزه به موزه مردم‌شناسی شهرت دارد در مركز بافت قدیمی شهر قم(محله گذرقلعه) در كوچه باریكی واقع شده است. در دو طرف این خانه دو تابلوی متفاوت به چشم می‌خورد؛ بر روی یكی سال ثبت ملی خانه یعنی 1377 درج شده و دیگری در نقطه مقابل، سال ثبت خانه را در فهرست آثار ملی، 1379 هجری شمسی نشان می‌دهد.
وارد خانه كه شوید دو حیاط می بینید كه مربوط به خانه دو برادر از بازماندگان قاجار با نام های حاجی خان و حاج علی هستند كه قدمت شان به 130 سال قبل یعنی اواخر دوره قاجار باز می گردد.
مجموعه موزه مردم شناسی قم شامل این دو خانه می شود كه دارای 14 اتاق، 36 درب و پنجره چوبی از جنس گردو و ون و 14 ستون سنگی است.

روبری ورودی خانه یك ردیف پله پنج تایی دیده می شود كه به دو اتاق تو در تو منتهی شده كه امروزه قسمتی از بخش اداری موزه مردم شناسی می باشد؛ در ضلع میانی حیاط ردیفی دیگر از پله وجود دارد كه با طی شش پله عریض به ایوانی یك متری می رود كه 16 درب چوبی مستطیلی در دو جانب ایوان به چشم می خورد كه به چهار اتاق راه می یابد.
اتاق های ضلع میانی با چهار ویترین كه نمایشگر ابزار و سلاح های مفرغی، ظروف مسی و مفرغی و... هستند، در دو جانب این راهرو قرار دارند. اتاق انتهایی كه كوچك و كمی نامتقارن است با پلانی ذوزنقه ای كه بر دورتا دور دیوارهای اتاق قاب عكس های قم كهن را نمایش می دهد. در اتاق دیگر رفته زنی با لباس های عصر قاجار با دستانی پینه بسته در حال آسیاب كردن گندم با سنگ ساب و هاون دستی است، در مجاورت او مردی گیوه دوز نشسته كه نگاه خسته اش از مشقت سوزن زنی برای دوخت گیوه ها  حكایت می كند كه سوی چشمانش را به زوال می برد، مرد دیگری با لباس محلی و قدی خمیده با گاوآهن چوبی در حال شخم زدن زمین كشاورزی خود است همه این ها حكایت از مشاغلی دارد كه ساكنین قم قدیم به آنها مشغول بوده اند.
ضلع دیگر بنا كه به ورودی خانه متصل است با هشت درب چوبی كوچك به دو اتاق متصل بهم ختم می شود كه در اتاق اول دو لنگه درب امامزاده باوره كهك قرار دارد كه برای نگهداری آنها را به این موزه منتقل كردند كه قدمتی 400 ساله دارد و دیگر اثری كه در این اتاق دیده می شود منبر مسجد روستای وشنوه، كه متعلق به 600 سال قبل است و در گوشه اتاق نیز ماكت بنا به چشم می آید.
در اتاق میانی مردی سفالگر را نشان داده كه با ظرف و اشیا ساخته شده اش شغل خود را با توجه به مصالح موجود در منطقه معرفی می كند كه پشت چرخ سفالگری در حال ساخت اشیا و ظروف سفالی برای فروش است.

 از اتاق كه بیرون میایی پس از عبور از سومین ردیف پله های خشتی به حیاط می رسی كه با كمی چرخش به سمت راست و عبور از چند پله به درب چوبی مشبكی می رسی كه به زیر زمین راه می یابد؛ سه تخت برای نشستن و گلیم هایی آویز شده بر دیوارها چیزهایی است كه در نگاه اول در زیرزمین خانه به چشم می خورد؛ فضای میانی زیرزمین صحنه ای از قهوه خانه های قدیم را نشان می دهد كه جایی برای رفع خستگی، تبادل اخبار و اطلاعات شهر و روستا میان ساكنین و عرصه ای برای نمایش پهلوانی و جوانمردی بوده كه امروزه این نكته در قهوه خانه ها به فراموشی سپرده شده است.
سمت چپ دالان ورودی خانه چهار اتاق تودرتو دیده می شود كه در راهروهای میانی چهارخمره سفالی كه بیش از 800 سال قدمت دارد با طرح های ساده پشت شیشه درها به نمایش گذاشته شده است.
با عبور از دو پله كوچك به دالانی با طاق قوسی قدم می گذارد كه در بخشی با یك رشته پله كم عرض كه پیخ خورده به پشت بام راه می یابد و قسمت دیگر به اتاق های تودر تو ختم می شود.

 بر دیوار اولین اتاق این ضلع ساختمان قاب هایی از نسخ خطی دیده می شود پس از آن با عبور از راهرویی كوتاه كه در آن زنی ایرانی با طرحی از لباس های اصیل زنان قدیم با پارچه های رنگارنگ به نمایش گذارده شده و روبروی آنهم خمره ای بزرگ سفالین دیده می شود.
اتاق بعدی با قاب هایی از لباس، كف پوش و گیوه، و پارچه های قدیمی كه نشانگر پوشش و جنس پارچه منطقه در دوران تاریخی است، به نمایش درآمده است و اما اتاق آخر این ردیف محفلی است قرآنی كه زنان با لباس هایی پوشیده چارقدهای بلند در حال قرائت قرآن و سواد آموزی به سبك قرآنی هستند.
با عبور از در چوبی مشبك و هلالی به حیاط می رسی و با گذر از شش ردیف پله به ایوان مجاور راه می یابد كه دو ستون و پنج درب مستطیل چوبی دیده می شود كه این درها به دو اتاق منتهی می شود.
اتاقی كه نمایشگر سبك و سیاق زندگی مردم ایران قدیم است؛ لحاف كرسی نقطه گرما بخش زندگی ساكنین شهر و روستا؛ محفل عشق و یادآور خوشی و مرارت های زندگی ایران قدیم؛ مكانی برای گردهمایی و بحث و هم صحبتی اهالی خانه با یكدیگر و...

اتاق پشتی این بخش بازنمایی از مكتب خانه های قدیم است كه مكانی آموزشی برای فرزندان بوده و معلم مكتب با كمك قرآن و دیوان حافظ و مولوی به بچه ها سواد می آموزد و در صورت نیاز برای تنبه آنها از چوب و فلك استفاده می كرده كه در اینجا این وسیله تنبیه و اصلاح بچه نیز به چشم می خورد و با دیدنش درد را ناخودآگاه در كف پاهای خود حس می كنی؛ گویی تو به جای آن طفل خبط كرده ای و در حال مجازات و تنبیهی!
آخرین ضلع خانه نیز با با سه در دیده می شود كه با دو پله و عبور از دالانی كوتاه به اتاق مشرف بر حیاط منتهی می شود كه درب این اتاق به راهرو ورودی ساختمان راه می یابد.