هر زمان صحبت از كولرهای سنتی به میان می‌آید، بدون شك بادگیرها بویژه بادگیرهای یزد با آن شكل بخصوص و چوب‌هایی كه بر سر دارند، اولین تصویری است كه به ذهن متبادر می‌شود.
ابتكاری كه كویرنشینان با استفاده از آن به مقابله با گرما رفتند و در طول سالیان متمادی توانستند با این ابزار ساده بر آفتاب سوزان كویر غلبه كرده و در گرم‌ترین روزهای سال بدون استفاده از كوچك‌ترین ابزاری كه نمادی از فناوری باشد، خنكای نسیمی دلنشین را به داخل خانه‌های خود بیاورند.
بادگیرها، برج هایی هستند كه برای تهویه بر بام خانه ها ساخته می شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانه معدن ها برای تهویه می سازند.
در خانه ها هوای خنك از بادگیر كه نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می رود، به اتاق های طبقه همكف یا زیرزمین ها فرستاده می شود. بادگیرها از عناصر و سمبل های معماری ایرانی هستند، ولی امروزه در بسیاری كشورهای خاورمیانه كپی برداری واستفاده می شوندكه نمونه آن امیرنشین كوچك دبی است.
اساسا كولر آبی كه در جهان به نام كولر ایرانی نیز شناخته می شود، ریشه ای ملی دارد و كارشناسان، بادگیرهای سنتی را كه از چند هزار سال پیش در كشورمان وجود داشته است اجداد كولرهای كنونی می دانند. استفاده از بادگیر از سنوات بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشكال مختلف در شهر های مركزی و جنوب ایران ساخته شده كه هر كدام برحسب ارتفاع و جهت باد طراحی و اجرا شده اند.
تا قبل از اختراع كولر برقی و گسترش آن در شهر های مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسكونی، مذهبی و خدماتی استفاده می شده است و هنوز هم می توان باقیمانده این بادگیر ها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندرعباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم و خشك نواحی مركزی مانند كرمان، نایین، یزد، طبس، كاشان، سمنان، اصفهان و حتی برخی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده كرد.
ساختار بادگیر
بادگیر از مظاهر و سمبل های تمدن ایرانی است. دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در كدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای كویری و گرم و خشك مانند یزد و گناباد و طبس، كرمان، بم و زاهدان نام برده‌اند. كاریز و بادگیر و خانه‌های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است.
بادگیر معمولا چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانه آن چند سوراخ تعبیه شده است. درون بادگیر با تیغه ها و جدارهایی كه از خشت، چوب و خشت ساخته شده است، به چند بخش تقسیم می شود.
بادگیرها معمولا یكطرفه، چهار طرفه یا هشت طرفه است. در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند؛ ولی برعكس در شهر میبد كه در 50 كیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها كوتاه و یكطرفه هستند.
این امر به این دلیل است كه در میبد، بادهای كویری، توام با گرد و غبار از سمت كویر می وزد و اهالی مجبورند كه بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند؛ ولی در یزد، چون بین دو رشته كوه قرار گرفته، بادهای كویری كمتر جریان دارد و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث كرد.
عملكرد بادگیر
عملكرد بادگیر به این صورت است كه باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان، آب انبار یا سرداب هدایت می كند. در بعضی مساجد حاشیه كویر مانند مسجد قدیمی اردكان و مسجد جامع فیروز آباد در استان یزد دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد. به این ترتیب باد مطلوب وارد بخش های مختلف ساختمان و باعث تهویه و خنكی آن می شود.
كاركرد بادگیرها با ساده ترین ابزار
برای تقویت عملكرد خنك سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری، از روش های دیگری نیز استفاده می شده است. به عنوان مثال در شهر بم بادگیری وجود دارد كه از ساختمان حدود 50 متر فاصله دارد و با یك كانال زیرزمینی به آن مرتبط است.
در بالای این كانال یك باغچه قرار دارد. بعد از آبیاری باغچه، رطوبت آن به دیوار های كانال ارتباطی نفوذ می كند و نسیم بادی را كه از بادگیر به سمت ساختمان جریان دارد، خنك تر می كند.
در بعضی موارد نیز روی دهانه بادگیر حصیر، سوفال یا بوته های خار قرار می دادند و روی آن آب می پاشیدند و به این طریق رطوبت و برودت های هوای ورودی را افزایش می دادند. تا پیش از پیدایش یخچال برقی، در بسیاری خانه ها مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر نگاه می داشتند تا خنك بماند و دیرتر فاسد شود.
تصفیه هوا با خاك؟!
در شهرهایی كه باد مطلوب نیز دارای قدری گرد و غبار است، مانند گناباد در استان خراسان معمولا یك فضای خاكریز در زیر بادگیر ایجاد می كنند. مقطع كانال بادگیر را در این قسمت نسبت به مقطع بالای آن قدری عریض تر می گیرند تا سرعت باد كاهش یابد و غبار و خاك در آن ریخته شود. باد پس از ورود به دهانه بادگیر و عبور از محوطه خاكریز قدری صاف تر شده و وارد اتاق می شود.شهر بادگیرها
شهر تاریخی یزد به شهر بادگیر ها معروف است و به تحقیق، نسبت به دیگر شهر های مركزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است. در این شهر، مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد وجود دارد كه دارای حدود 34 متر ارتفاع است.
ارتفاع دهانه فوقانی این بادگیر هشت طرفه 11 متر است و باد از هر سمتی كه بوزد به درون ساختمان هدایت می شود. در اینجا لازم به توضیح است كه بعضی بادگیرها فقط از طریق جابه جایی هوا (Convection) داخل بنا را خنك می كنند و بعضی دیگر هم از طریق جابه جایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این عمل را انجام می دهند.
سیستم برودتی بادگیر باغ دولت آباد از طریق روش دوم است، به این صورت كه جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یك حوض سنگی كوچك و فواره عبور كرده و سپس از آنجا به دیگر اتاق ها هدایت می شود. اتاق زیر بادگیر كه حوض و فواره در آن قرار دارد به صورت هشتی (هشت ضلعی) است و در های متعددی در آن وجود دارد. هر زمان كه نیاز به خنك كردن اتاق خاصی باشد، در بین آن اتاق و اتاق هشتی زیر بادگیر را باز می كنند.
بهترین بادگیرهای ایران
بهترین نمونه بادگیر ها در جنوب كشور را می توان در بندر لنگه و بندر كنگ كه در 6 كیلومتری غرب بندر لنگه است دید. هنوز هم بادگیرهای حجیم چهار طرفه، نمود اصلی این دو بندر قدیمی هستند. طرز كار بادگیرهای این منطقه مشابه نواحی مركزی ایران است، فقط همان گونه كه عنوان شد، عملكرد برودتی این بادگیر ها فقط از طریق جابجایی هوا صورت می گیرد.
نسیم هوای بین خشكی و دریا و به طور كلی باد های محلی در این مناطق از شدت كمتری نسبت به نواحی مركزی ایران برخوردارند و لذا باید بادگیر ها حجیم تر باشند تا بتوانند جریان بیشتری از هوا را به درون اطاق انتقال دهند. در بعضی موارد مساحت مقطع بادگیر به بیش از 8 متر مربع می رسد و بر روی كل بام اطاق قرار می گیرد. در بندر لنگه در نزدیكی ساحل تعداد بادگیر ها بیشتر است و حجم آن ها نیز بزرگتر می باشد، ولی هرچه از ساحل دور شویم، تعداد این بادگیر ها و ابعاد آنها كمتر می شود به نحوی كه در سمت شمالی بندر تعداد اندكی بادگیر وجود دارد.
