موزه جواهرات یكی از موزههای پرطرفدار ایران است كه هر روز صدها علاقهمند و بازدیدكننده را به خود جلب میكند و هیچ وقت فكر نكردهاید دارایی آن، پشتوانه پولی كشورمان است و حتی نامش میتواند پشتوانه خوبی برای ریال كشورمان باشد.
موزه جواهرات ملی از سال 1334 محل نگهداری با ارزشترین دارایی ایران بوده است. گرچه برخی جواهرات آن با تاسیس بانك ملی سال 1316 شمسی در اختیار خزانه آن بانك قرار داشت، اما در نهایت با تاسیس بانك مركزی از سال 1334 در خزانهای زیر نظر این بانك به مساحت حدود 1000 متر مربع نگهداری شدهاند.
این موزه یا همان خزانه جواهرات ملی از بدو تاسیس خود تاكنون به عنوان یكی از گنجینههای بیبدیل جهان با انواع و اقسام جواهرات تاریخی و ارزشمند خود علاوه بر معرفی توانایی جواهرسازان و هنرمندان ایرانی در كنار تمدن كشور به حفظ پول ملی كشورمان نیز كمك كرده است.
بدون تردید حالا كه نام این موزه بیبدیل را متوجه شدهاید به یاد الماس بسیار معروف دریای نور افتادهاید، اما در نظر داشته باشید این الماس 182 قیراطی تنها برگ زرینی از این مجموعه عظیم و ارزشمند است. برگ زرینی كه با ارزش خود همواره به عنوان نمادی از تمدن و ثروت ایران زمین بوده و خواهد بود.
این جواهرات چه رازی در دل دارند؟
به طور كلی تا قبل از پادشاهان صفوی كمتر حاكم یا حكمرانی در ایران آن زمان بود كه به فكر جمعآوری یا نگهداری سنگهای قیمتی و جواهرات باشد و برخی سنگهای قیمتی یا طلا به صورت سرمایهای در دست تجار و افراد متول جابهجا میشد. اما از این تاریخ به بعد (907 تا 1114 هجری قمری) به دستور حكام وقت، سفرایی برای خریداری و جمعآوری جواهرات و سنگهای قیمتی به كشورهای اطراف یا دور دست مثل ایتالیا و فرانسه فرستاده شدند و با این كار اولین گام برای جمعآوری و حفظ و نگهداری گنجینهای گرانبها در خزانه حكومت برداشته شد.
این سنگها یا زیورآلات گرانبها در خزانه سلطنتی و در پایتخت آن دوران یعنی شهر اصفهان نگهداری میشد. با حمله محمود افغان به ایران، بخشی از این مجموعه گرانبها به تاراج رفت. بخشی از این جواهرات كه از مرزهای ایران خارج شده بود به افغانستان امروزی و بخش دیگری به هندوستان رسید.
این هدایا شامل مقدار زیادی وجه نقد، سلاح، جواهرات، سنگهای قیمتی و پارچههای نفیس بود، اما طبق اسناد تاریخی بسیاری از این هدایا هرگز وارد خاك ایران نشد، بلكه در میانه راه از سوی نادر به والیان یا حاكمان مختلف یا سپاهیان بخشیده و بخشی هم به امام رضا(ع) اهدا شد و در نهایت بخش كوچكی از آن به پایتخت و خزانه سلطنت رسید
به روایت تاریخ برخی جواهرات تحت اختیار افغانها با همت نادرشاه دوباره به ایران بازگشت و برای گرفتن دوباره بخش دیگری از جواهرات ایران كه به هندوستان فرستاده شده بود نامهای از سوی نادرشاه به هندوستان ارسال شد كه هرگز توسط هندیها پاسخی به آن داده نشد. در نهایت نادرشاه در سال 1158 هجری قمری به منظور باز پس گرفتن جواهرات ایرانی تصمیم گرفت به هندوستان حمله كند كه با وارد شدن سپاه نادر به هندوستان، حاكم وقت این كشور یعنی محمدشاه گوركانی برای جلوگیری از حمله نادر به سرزمینش علاوه بر جواهرات ایرانی مقداری هم هدایای بسیار ارزشمند برای او فرستاد.
این هدایا شامل مقدار زیادی وجه نقد، سلاح، جواهرات، سنگهای قیمتی و پارچههای نفیس بود، اما طبق اسناد تاریخی بسیاری از این هدایا هرگز وارد خاك ایران نشد، بلكه در میانه راه از سوی نادر به والیان یا حاكمان مختلف یا سپاهیان بخشیده و بخشی هم به امام رضا(ع) اهدا شد و در نهایت بخش كوچكی از آن به پایتخت و خزانه سلطنت رسید.
پس از قتل نادرشاه، یكی از سران او به نام احمد بیگ افغان ابدالی، دست به غارت این جواهرات زد كه بسیاری از جواهرات قیمتی غارت شده هرگز به ایران بازگردانده نشد. یكی از معروفترین جواهراتی كه توسط این فرد از كشور خارج شد الماس كوه نور بود. این الماس گرانبها در اختیار احمدشاه درانی قرار گرفت و بعد از آن به دست رنجیت سینگ پنجابی افتاد و با شكست دادن او توسط انگلیسیها كوه نور ایرانی به دست كمپانی هند شرقی افتاد و به گواه تاریخ، مدتی بعد در سال 1266 هجری قمری با زور به ملكه ویكتوریا هدیه داده شد.
به این ترتیب در دوران قاجار بسیاری از جواهرات خارج شده از خزانه سلطنتی دوباره بازگردانده شد و برای جلوگیری از سرقت یا غارت مجدد آنها به دستور حكام قاجار بسیاری از جواهرات روی سازههایی مثل تاج كیانی، تخت طاووس، تخت نادر، كره جواهرنشان، سینی، شمشیر جهانگشای نادری، خنجر یا قلیانها نشانده شد تا علاوه بر كنترل بیشتر روی آنها در امان باشند.
این جواهرات از چه تاریخی ملی شدند؟
به روایت تاریخ برای اولین بار جواهرات سلطنتی در دوره مظفرالدین شاه، مكتوب و رسید شدند. این اتفاق اینگونه رخ داد كه با پیروزی مشروطهخواهان بر حكومت، شاه برای حفظ جان خود از كاخ گریخت و به سفارت روسیه پناه برد. محمدعلی شاه، تعداد زیادی از جواهرات سلطنتی از جمله دریای نور را نیز به عنوان اموال شخصی همراه خود به سفارت روسیه برد كه با پافشاری مشروطهخواهان به ناچار برخی از آنها از جمله الماس دریای نور دوباره به كاخ گلستان منتقل و در نهایت از آنها فهرستی تهیه شد تا از میزان واقعی این جواهرات اطلاعات دقیقی در دست باشد.
اما اصلیترین زمانی كه این جواهرات در واقع ملی یا به عبارت دیگر به بانك ملی ایران اهدا شدند مربوط به زمان رضاشاه است. در این دوره یك شركت فرانسوی به نام كمپانی بوشرون به دستور شاه از همه جواهرات سلطنتی صورتبرداری و ارزش آنها را تعیین كرد و در نهایت سال 1316 هجری شمسی با تاسیس بانك ملی ایران بسیاری از آنها به خزانه بانك ملی به عنوان پشتوانه پولی و مالی كشور منتقل شدند.

پشتوانه پول ملی چیست؟
از وقتی حواله یا بیجك در دست مردم و تجار به عنوان سند دارایی طلا یا نقره قرار گرفت و حمل و نقل طلا برای انجام مبادلات كاهش یافت، طلا یا نقره به عنوان پشتوانه حوالهها در صندوقها ذخیره شدند. این اتفاق را میتوان اولین كاركرد طلا یا جواهرات به عنوان پشتوانه اسكناس معرفی كرد.
بنابراین طبق عرف یا قانون، دولتها تا مدتی پیش با توجه به ذخایر طلا و جواهرات خود به انتشار اسكناس اقدام میكردند. در واقع آنها با توجه به توان و ارزش پشتوانه ذخایر طلای كشور، اسكناس در اختیار عموم قرار میدادند و هر واحد از پولشان را با مقداری معینی طلا ارزشگذاری میكردند. در ایران نیز طبق قانون اساسی و بند یك قانون پولی و بانكی كشور، واحد پولی كشور ریال و برابر یكصد دینار انتخاب شده است. این مقدار پول یا یك ریال طبق قانون مذكور برابر 180 هزار و 55 ده میلیونیم (0/0108055) گرم طلای خالص تعریف شده است.
به طور كلی بر اساس قانون یاد شده بانك مركزی باید صد درصد میزان اسكناس منتشر شده، دارایی و وثیقه به عنوان پشتوانه ریال در اختیار داشته باشد كه این پشتوانه عبارت است از: الف. طلا، ب. ارزهای خارجی، ج. اوراق بهادار. این داراییها طبق همین قانون باید به صورت 25 درصد طلا و ارز و مابقی باید به صورت اوراق بهادار در خزانه موجود باشد.

اما اگر از جایگاه جواهرات ملی در این پشتوانه بخواهیم بدانیم لازم به یادآوری است در بند «ب» ماده 8 قانون پولی و بانكی كشور، این جواهرات به تصویب قانونی در مجلس از سال 1308 یعنی زمان رضاشاه، به عنوان وثیقه تعهدات ناشی از اسناد و اوراق بهادار دولت شناخته شدهاند. از این تاریخ به بعد جواهرات ملی به عنوان وثیقه و پشتوانه پولی ایران در اختیار بانك ملی و نهایتا در اختیار بانك مركزی قرار گرفت، اما هرگز نباید فراموش كرد این وثیقه یعنی جواهرات ملی ایران برای اسناد دولتی فقط حالت شكلی دارند و از لحاظ ماهیت، تاثیری بر نحوه یا روند انتشار اسكناس و پشتوانه آن نخواهند داشت.
از سوی دیگر، برخی اقتصاددانان امروزه بر این عقیده هستند كه تقریبا یك دهه پس از جنگ جهانی دوم، دیگر طلا یا جواهر و ارزهای خارجی به عنوان پشتوانه مناسبی برای پول ملی كشورها نیست، بلكه تولیدات ملی منطقه و صنایع آن میتواند بهترین پشتوانه برای پول ملی كشور انتخاب شود.
ارزش این جواهرات چقدر است؟
اگرچه ارزش جواهرات ملی ایران به ارزش اقتصادی آن محدود نمیشود، ولی از جواهرات ملی ایران به عنوان پشتوانه قدرت و ذخیره خزانه كشور و گاه به عنوان پشتوانه پول منتشر شده توسط بانك مركزی استفاده میشده است. از نظر فنی به لحاظ منحصربهفرد بودن، بینظیر بودن و اهمیت تاریخی، قیمتگذاری برای چنین جواهراتی (حتی به طور تقریبی) برای زبدهترین كارشناسان و ارزیابان نیز مقدور نیست. اما برخی مورخان تنها ارزش جواهرات غنیمتی ایران از هند را به ارزش آن زمان حدود 70 كرور روپیه برآورد كردهاند.