دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ كه در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده‌است دیواری تاریخی است كه از كنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا كوه‌های گلیداغ در شمال شرق كلاله ادامه می‌یافته‌است. هم‌اكنون تقریبا تمام این دیوار از میان رفته‌است و تنها بخش‌های كوچكی از آن كه در زیر خاك مدفون مانده، باقی است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین(به طول شش هزار كیلومتر)، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است. این دیوار عظیم تاریخی كه ۲۰۰ كیلومتر طول دارد در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده‌است.
عكس این دیوار نخستین بار توسط اریك اشمیت خلبان آمریكایی ثبت شد. آقای اشمیت خبرنگار آمریكایی كه با هواپیمای خود در سال ۱۳۱۶ از نقاط باستانی ایران عكاسی می‌كرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید كه از سمت دریای خزر به طرف كوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عكس گرفت و این عكس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.
پیشینه
قدمت این دیوار كه از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانی باز می‌گردد. یك تیم باستان‌شناسی مركب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده‌اند تاریخ احداث آنرا سده ۵ و یا ۶ میلادی تعیین كنند. پادشاهان ساسانی كه با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند. بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل كوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.
پیروز، پادشاه ساسانی در سال های۴۵۹ تا۴۸۴میلادی زمانی كه با هون‌های سفید نبرد می‌كرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده‌است بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است.
تحقیقات روی یكی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد كه حداقل تا یك قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود اما بعد از آن به عللی متروك شده‌است.
از جمله دلایل متروك شدن این تاسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.
اهمیت تاریخی
این دیوار از دیوار هادریان كه توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسكاتلند احداث شد طولانی‌تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال كهن‌تر است. تصور می‌شود كه این دیوار سومین دیوار بزرگ تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) جهان و بزرگترین دیوار آجری دنیا باشد. این دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران است كه طی ۹۰ سال ساخته شده‌است.
بررسیهای باستان‌شناسی نشان می‌دهد كه مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته و یا حتی از آن پیشی گرفته‌است. بررسیهای اخیر این دیوار، بینشی اروپایی مدار نسبت به تاریخ جهان را به چالش می‌گیرد.
