موزه ذوالفقاری زنجان

مردان نمكی نامی است كه به شش مومیایی كشف‌شده در زمستان سال 1372 خورشیدی در معدن نمك چهرآباد استان  زنجان داده شده‌است. داستان مردان نمكی داستانی است شنیدنی از آنهایی كه به ناگاه از اعصار تاریك تاریخ به عصر جدید پرتاپ شده اند.

در زمستان سال 1372، معدن‌كاران به‌هنگام خاكبرداری و استخراج نمك از معدن زیر تپه‌های این منطقه، با نیم‌تنه یك جسد روبه‌رو شدند. این جسد دارای ریش و موی بلند و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ بود. جسد مزبور در اواسط یكی از تونل‌های معدن، كه حدود 45 متر طول داشت، به‌دست آمد.

از تاریخ 6 اسفند 1372، كاوش‌ها در این منطقه آغاز شد. درپی كاوش‌ها؛ یك ساق پا درون چكمهء چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارك، شی نقره‌ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یك عدد گردو، قطعات سفال و چند تكه پارچه منقوش و قطعات خردشده استخوان نیز پیدا شد. باستان شناسان در مورد ظاهر این پیكر گفته‌اند احتمالا مرد نمكی از طبقه اشراف و شاهزاده‌ها بوده‌است، زیرا بر روی لباس او جواهرات و زیورآلاتی پیدا شده كه مخصوص این طبقه بوده، و همچنین آنها چنین فرضیه دارند كه او یا درحال فرار به غار پناه برده یا در جنگی از میدان گریخته و به غار پناه آورده و آنجا فوت كرده و موریانه‌ها پیكرش را، كه از نمك پوشیده بوده، خورده‌اند.

این داستان كشف نخستین مرد نمكی در ایران است. مردان نمكی نامی است كه به شش مومیایی كشف‌شده در زمستان سال 1372 خورشیدی در معدن نمك چهرآباد استان زنجان داده شده‌است. داستان مردان نمكی داستانی است شنیدنی از آنهایی كه به ناگاه از اعصار تاریك تاریخ به عصر جدید پرتاپ شده اند.

با وجود كشف استثنایی مرد نمكی شماره یك در سال 1372 تلاش چندانی برای تعطیل كردن استخراج مكانیكی و لغو بهره برداری از معدن صورت نگرفت. پاییز 1383 معدنكاران در حین كار با بولدوزر دوباره با بقایای اسكلت انسانی برخورد كردند كه بدلیل كار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود و با جستجوی معدن‌كاران در میان خاك‌های آشفته علاوه بر جمع‌آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تكه تكه شده، شماری اشیا به دست آمد كه توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بررسی‌های نخستین بر روی بقایای انسانی كه پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمكی شماره 2 نامگذاری شد، نشان داد كه این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود 180 سانتی‌متر بوده كه در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل كشته شده است.

از جمله اشیایی كه همراه این مرد نمكی یافت شد می‌توان به تكه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات اشاره كرد.

 كشف اتفاقی مرد نمكی شماره 2 و مجموعه‌ای از اشیا موجب از سرگیری پژوهش‌های باستان شناسی در معدن نمك چهرآباد پس از گذشت 11 سال شد. بنابراین كاوش در معدن با وجود شرایط آب و هوایی نامناسب و دشوار در دی‌ماه 1383 به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده آغاز شد.

مرد نمكی شماره 3 همچون مرد نمكی 2 به صورت اتفاقی و طی كار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌كاران در سال 1383 كشف شد. بدلیل سقوط یك صخره بسیار بزرگ نمك بر روی مرد نمكی شماره 3 و همچنین كشف آن توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تكه تكه به دست آمد. آنچه كه مرد نمكی شماره 3 نامیده شد در واقع بقایای استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود كه همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یك سنگ چند تنی روی او كشته شده بود.

  مرد نمكی شماره 4 سالم‌ترین و كامل‌ترین جسد نمكی به دست آمده از معدن چهرآباد است و به رغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمت‌های بدن این مومیایی سالم باقی مانده است. این جسد شامل مجموعه‌ای از استخوان‌ها و بافت نرمی است كه بر اثر از دست دادن آب بدن كاملا خشك شده است.

براساس پژوهش‌های انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده كه به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد این مومیایی 170 تا 175 سانتی‌متر و بر گوش‌هایش حلقه فلزی دیده می‌شود، موهای سر وی كوتاه، به رنگ خرمایی و همراه این مومیایی اشیای جالب توجهی نیز كشف شد. یكی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است كه در غلافی چرمی به كمربند پارچه‌ای این مومیایی بسته شده است و از اشیای دیگر می‌توان به دو كوزه كوچك سفالی سالم اشاره كرد.

  از ویژگی های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس كامل است كه برتن او دیده می‌شود، این لباس از بالاپوشی بلند، یك شلوار و كفش چرمی تشكیل شده است.

پنجمین مومیایی طبیعی نیز در كاوش فصل دوم در حالی یافت شد كه به جز سر بقیه قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شكل جسد نشان می‌داد كه این شخص نیز همچون نمونه‌های پیشین بر اثر حادثه‌ای كه منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، كشته و مدفون شده است.

بر خلاف مومیایی نمكی شماره 4 بیشتر بافت بدن مرد نمكی شماره 5 پوسیده و از بین رفته بود و بافت نرم فقط در قسمت‌هایی كوچك از دو دست، پاها بخش‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. موی سر جسد به شرایط محیطی كه مرد نمكی در آن قرار گرفته بر می‌گردد، كم بودن میزان نمك در این محیط نفوذ آب از بالای كوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمكی شماره 5 است.

ششمین مرد نمكی با آغاز فصل سوم كاوش در خرداد 1386 براثر بارندگی‌ها و شستشوی نمك، پش از حدود 40 سانتی‌متر حفاری در نزدیكی محل كشف مرد نمكی شماره 2 پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشكل در نگهداری، این جسد تاكنون درون نمك باقی مانده است. جمجمه ششمین مرد نمكی مـربوط به دوره ساسانی است.

پیكر نخستین مومیایی در معدن نمك چهرآباد واقع در یك‌كیلومتری جنوب روستای حمزه‌لو در ناحیهء غرب شهرستان زنجان پیدا شده‌است. سر و پای چپ یكی از این مردان در موزهء ایران باستان تهران قابل بازدید است. جسد سه تن دیگر از مردان نمكی در عمارت ذوالفقاری در شهر زنجان نگهداری می‌شود.

با انجام آزمایش‌های سالیابی به روش كربن 14، كه بر روی نمونه استخوان‌ها و پارچه‌های مجموعه صورت گرفت، قدمتی حدود 1700 سال (اواخر اشكانی – اوایل ساسانی) برای مرد نمكی تعیین گردید. آزمایش‌های دی‌ان‌ای نشان داد كه سن مرد نمكی هنگام مرگ حدود 37 سال و قد وی حدود 175 سانتی متر بوده‌است.

عمارت ذوالفقاری در یكی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة «دالان آلتی» در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسكونی و اداری حكمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخشهای مختلفی تشكیل یافته بود. از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده كه به نام «عمارت محمود خان ذوالفقاری» معروف است.

  در سال 1379 میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذكور در چندین مرحله مرمت و باز سازی گردید. با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمك چهر آباد در سال 1386 موزه موقت مومیایی ها در این مكان بوجود آمد و در سال 1388 اولین موزه باستانشناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح گردید.

این بنا در سال 1375 خورشیدی در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.

در حال حاضر به استثنای مومیایی نمكی شماره 1 كه در موزه ملی كشور نگهداشته می شود بقیه اجساد و اشیای بدست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت كارشناسان مربوط نگهداری می شوند.

 ساعت بازدید:
•  در 6 ماهه اول سال 8.30 الی  13و 15 الی 19 عصر
• در 6 ماهه دوم سال 8.30 الی 13 و 15 الی 18.30 عصر
تعطیلی: روز سه شنبه هر هفته
بهاء بلیط: داخلی 15000 ریال و خارجی 100000 ریال
نشانی: زنجان، سبزه میدان، عمارت ذوالفقاری