خانقاه و مجموعه بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل، اینمجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوك معنوی به رسم صوفیان بود.
خانقاه و مجموعه بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل
ساخت این مجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوك معنوی به رسم صوفیان بود. در ساخت مجموعه، برای استفاده بهینه از فضای موجود و ایجاد كاربری‌های متنوع (از جمله كتابخانه، مسجد، مدرسه، بقعه، آب انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و تعدادی دفتر كار) از فرم‌های معماری سنتی ایران استفاده شده است. مسیر دسترسی به بقعه شیخ از هفت بخش، به نشانه هفت وادی عرفان تصوف تشكیل شده كه با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش تصوف از هم جدا شده‌اند. نما و فضای داخلی بقعه و تزئینات فراوان آن به خوبی باقی مانده‌اند و مجموعه چشمگیری از دست سازهای قدیمی را می‌توان دید. بقعه شیخ صفی‌الدین مجموعه‌ای نادر از اجزای معماری اسلامی در قرون وسطی می‌باشد.
شرح تاریخی
صوفی‌گری ( تصوف از صوف به معنی "پشمینه" به زبان عربی و یا صفا یه معنی "پاكدامنی" برگرفته شده است) عموماُ به عنوان جنبه عرفانی و درونی اسلام و نه یك فرقه جداگانه، در نظر گرفته می‌شود. تصوف در قرن‌های نهم و دهم میلادی به عنوان جنبشی معنوی گسترش پیدا كرد و به عقیده برخی، عاملی مهم در گسترش اسلام و ایجاد یك فرهنگ جامع اسلامی در آفریقا و آسیا بود. این آیین در طول قرن‌های سیزدهم تا شانزدهم در سراسر جهان اسلام به عنوان یك فرهنگ قدرتمند دینی و فكری با آموزه‌های به خصوص خود (كه توسط اساتید تصوف بر مبنای طریقت و احكام مختلف بنیان نهاده شده‌اند) رونق یافت و جلوه‌های ملموس هنری زیادی را به ویژه در آسیای مركزی بر جای گذاشت.
اردبیل و حمله مغول‌ها
در زمان فتح ایران به وسیله مسلمانان، اردبیل بزرگترین شهر در شمال غربی ایران بود. بعد از حمله مغول‌ها این شهر ویران شد و به مدت سه قرن، تا زمانی كه شیخ صفی‌الدین (1252 تا 1334 میلادی)، صفویه را بنیان نهاد و نام خود را بر این سلسه گذاشت، به همین حال رها شده بود.
شیخ صفی‌الدین و صوفی‌گری
شیخ صفی‌الدین از آموزه‌های شیخ زاهد گیلانی بهره برد و پس از مرگ استاد، بر جای او نشست و طریقت خود را گسترش داد. این طریقت، تصوف (برگرفته از صوفی‌گری صفویان) نام گرفت. شیخ، خانقاهی در اردبیل احداث كرد كه بعدها به بقعه او تبدیل گشت.
ویژگی‌های مجموعه
مجموعه شیخ صفی‌الدین در ابتدا شهری كوچك و خود گردان متشكل از بازارها، حمام‌ها و میدان‌های عمومی، مكان‌های مذهبی، خانه‌های مسكونی و دفاتر كاری بود.
نقش و كاربری مجموعه و سلطنت صفویان
در دوران سلطنت شاهان صفوی، نقش و كاربری این مجموعه تغییر كرد و به خاطر وجود بقعه با ارزش موسس سلسه صفویه، به یكی از مهمترین مكان‌های ملی و سیاسی مبدل گشت. شاه اسماعیل، وارث شیخ صفی‌الدین و رهبر صوفی مسلك خانقاه، اولین شاه سلسله صفویه شد و تشیع را به عنوان دین رسمی كشور اعلام كرد.
اهمیت بقعه شیخ صفی‌الدین از نظر صفویان
صفویان در توسعه و تزئین ساختمان آرامگاه جد خود از هیچ هزینه‌ای دریغ نكرده و آثار هنری بسیاری را بنا كردند. افراد بسیاری برای زیارت بقعه شیخ صفی‌الدین به این مجموعه می‌آمدند و از قرن چهاردهم تا شانزدهم این مكان، مجموعه‌ای مذهبی بود متشكل از آثار برجسته هنری، تزئیناتی و باستان شناختی.
مراحل ساخت مجموعه
محققان چهار مرحله اصلی برای ساخت این مجموع تعیین كرده‌اند كه مهمترین ساختمان‌ها در این چهار مرحله بنا شده و یا به طور قابل توجهی تغییر داده شده‌اند :
مرحله اول از سال 1300 تا 1349 میلادی: در این دوره طرح اولیه بقعه تنظیم شد و بناهای "خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، حرم‌خانه، گنبد الله الله، ساحت، عمارت دارالحفاظ، شاه نشین، حیاط میانی و چله خانه جدید" ساخته شدند.
مرحله دوم از سال 1349 تا 1544 میلادی: در این دوره مقبره شاه اسماعیل و همچنین مقبره مادرش، دار الحدیث، جنت سرا، شهیدگاه و حیاط آرامگاه در قسمت جنوبی بقعه شیخ صفی‌الدین ساخته شدند. بیشتر این ساخت و سازها به قرن شانزدهم میلادی مربوط می‌باشند.
مرحله سوم از سال 1544 تا 1752 میلادی: چینی خانه (به شكل كنونی آن، دروازه شاه عباسی و حیاط باغ در این دوره بنا شدند.
مرحله چهارم از سال 1752 تا قرن بیستم میلادی: مدرسه، سرویس های بهداشتی، موتور خانه و گلخانه در این دوره و بیشتر در قرن بیستم ساخته شدند.
این بنا همچنان نقش خود را حفظ كرده و محلی برای عبادت و زیارت است .
