ده پل تاریخی

از دیرباز راه‌های بسیاری برای تردد مسافران و كاروان‌های تجاری وجود داشت كه به واسطه موقعیت جغرافیایی و عوارض طبیعی در طول تاریخ صدها پل برای سهولت رفت و آمد مسافران روی رودها و دره‌ها ساخته شد كه از برخی از آنها هنوز استفاده می‌شود و بسیاری از آنها نیز ویران شده است. در اینجا به معرفی ده پل تاریخی در گوشه و كنار این سرزمین باستانی می‌پردازیم.

پل جی

 این پل كه مربوط به دوره ساسانیان و پیش از اسلام است در چهار كیلومتری شرق اصفهان و روی زاینده‌رود ساخته شده است. نوع ساخت این پل كه در میان چشمه‌های آن قوس‌های زیبای كوچكی اجرا شده، هنوز كاملا سالم و پابرجا و قابل استفاده است. این پل را می‌توان قدیمی‌ترین پل ساخته شده روی زاینده‌رود نامید كه بارها در طول تاریخ و بویژه در قرون اولیه اسلامی مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است. مصالح به كار رفته در این پل خشت و آجر و ساروج است و كارشناسان دلیل استقامت و ماندگاری آن را نیز همین موضوع می‌دانند.

طول این پل 105 متر و عرض آن پنج متر است كه این امر سبب شده رفت و آمد مسافران و كاروان‌ها از روی آن به سادگی انجام شود. به گواه بسیاری از باستان شناسان دلیل اولیه ساخت این پل، استفاده از آن در لشكركشی‌های نظامی بوده كه بعدها مورد استفاده تجاری و... قرار گرفت. در دوران صدر اسلام این پل با نام پل حسین شناخته می‌شد و در نزدیكی آن تعداد زیادی آثار و ابنیه با شكوه ساخته شده بود.

پل دختر لرستان 

 این پل ابتدای جاده پلدختر خرم‌آباد و در ورودی شهر پلدختر قرار گرفته است. اكنون تنها دو طاق چشمه در طرفین منتهی‌الیه شرق و غرب باقی مانده‌اند كه جاده آسفالته از زیر طاق چشمه شرقی عبور می‌كند و در منتهی‌الیه غرب نیز طاق چشمه‌اش ارتفاع كمی دارد. این دومین پلی است كه در لرستان بنام «كر و دت» یا پل دختر مشهور است هرچند این بنا قرن چهار هجری قمری مورد مرمت و تجدید بنا قرار گرفته است، اما اصل آن بنا به احتمال زیاد مربوط به دوره ساسانی است.

جهت پل شرقی ـ غربی وطول آن 270 متر است و پایه‌های پهن و قطور آن از سنگ ساخته شده‌اند. امروزه تنها یك طاق از پل موجود است كه جاده خرم‌آباد‌ ـ اندیمشك از زیر آن می‌گذرد. بلندای این طاق 18 متر از سطح آسفالت است و نزدیك به 30 متر از آب رودخانه ارتفاع دارد. عرض چشمه موجود 5/11 متر است. درباره وجهه تسمیه پل برخی آن را منتسب به ایزد بانو آناهیتا می‌دانند. بی‌تردید این پل اهمیت ویژه‌ای در ارتباط بین مناطق جنوب با غرب و مركز و شمال داشته و علاوه بر اتصال لرستان و ایلام راه اصلی شاپوربه جندی‌شاپور شهر قدیمی خوزستان (دوره ساسانی) به شمار می‌رفته است.

اكنون پنج پایه ستون و ستون سالم باقی مانده و بقایای چهار پایه ستون تخریب شده نیز در محل عبور آب دیده می‌شود. در منتهی‌الیه غربی پل، ورودی شیبداری به سمت جاده قدیم تعبیه شده است و مسافران از طریق عبور از این پل امكان عبور از رودخانه و دره آن را پیدا می‌كردند. در منتهی‌الیه شرقی و در كنار طاق چشمه سالم، دو طاق نمای كوچگ به صورت L در كنار هم قرار گرفته و مسیر به گونه‌ای است كه مسافران با استفاده از سطح شیبدار و برگشت آن از روی قوس اول به سمت پایین حركت كرده و از زیر قوس دوم از پل خارج می‌شدند.

پل قافلانكوه

 مسافرانی كه از زنجان به میانه سفر می‌كنند در مسیر خود و در 20 كیلومتری جنوب شرقی شهر میانه با چشم‌انداز پلی بسیار زیبا روی رود قزل اوزن روبه‌رو خواهند شد كه حدود 600 سال پیش و در دوران پیش از صفویان و مقارن با عصر تیموری ساخته شده است. البته برخی از باستان شناسان، شالوده اولیه این پل را هم مربوط به دوران ساسانیان می‌دانند.

این پل دارای یك دهانه بزرگ و دو دهانه جانبی كوچك در طرفین است. در طول تاریخ مسافران و جهانگردان بسیاری از این مسیر عبور كرده و به توصیف این پل زیبا پرداخته‌اند. یكی از مشهور‌ترین این افراد مادام دیولافواست كه در دوره قاجاریه به ایران سفر كرد و كل مشاهدات سفر خود به ایران و عراق را در قالب سفرنامه‌ای زیبا به نگارش درآورد.

پروفسور پوپ در كتاب بررسی هنرهای ایران، تاریخ بنای پل را اواخر قرن ‌15 میلادی (قرن 10 هجری) دانسته و نام معمار آن را حاج عباس بن الحاج محمد بن العباس قزوینی‌ و نام حاكم وقت را محمد روان بن عثمان القزوینی نوشته است.

نكته تاسف‌بار در مورد این پل، تخریب عمدی آن به وسیله مواد منفجره در زمان حكومت پهلوی و توسط خرابكاران و متمردان محلی است كه موجب شد بخش میانی این پل كاملا آسیب‌دیده و از بین برود، این پل به اندازه‌ای سالم و استوار باقی مانده است كه اگر این اتفاق روی نمی‌داد، هنوز قابل استفاده بود. این موضوع سبب شد اهالی محل، این پل را با نام پل شكسته نیز خطاب كنند.

پل چالان چولان 

 پل چالان چولان در دشت سیلاخور در مسیر جاده قدیمی دورود به خوزستان و اصفهان روی رودخانه سزار در روستای گاراژ احداث شده است. ‌این پل در زمان صفوی و روی شالوده پلی از زمان ساسانی ساخته شده و ‌طول این پل 120 متر است كه دارای شش طاق چشمه آجری است كه پایه‌های آن تا ارتفاع یك متری از سنگ و بدنه از آجر ساخته شده است. اكنون این پل دارای شرایط مناسبی است. نكته قابل توجه تغییر نكردن عرض رودخانه است كه هنوز آب از زیر تمام طاق چشمه‌های آن عبور می‌كند.

در دو طرف گذرگاه این پل دو دیواره آجری به ارتفاع 90 سانتی‌متر برای امنیت و ممانعت از سقوط عابران از روی پل ایجاد شده است. روی گذرگاه پل، جان پناه آجری در طرفین مسیر ایجاد شده كه در بالا به شكل مثلثی و شیروانی ساخته شده است. تا چندی پیش عبور و مرور خودروها از روی این پل انجام می‌گرفت كه امروزه با ساختن پلی جدید در كنار آن، مسیر حركت ماشین‌ها تغییر كرده است. در پایه‌های پل و قسمتی كه با آب تماس دارد، زائده‌های مثلثی شكلی ایجاد شده است كه جریان عبور آب را تسهیل می‌كند. پل تاریخی چالان چولان در زلزله فروردین 85 خسارت دید كه اكنون این بخش‌ها مرمت شده است.

پل لاتیدان

 برای دیدن طویل‌ترین پل ایران باید به جنوب ایران و استان هرمزگان سفر كنید. در 50 كیلومتری غرب بندرعباس روی رود «كول» پلی بسیار بلند و طویل به طول 800 متر ساخته شده است كه برای تجسم اندازه آن كافی است بدانید طول پل لاتیدان چیزی حدود سه برابر سی و سه پل اصفهان است.

متاسفانه امروزه بخش‌های زیادی از این پل تخریب شده و تنها 270 متر از سمت غرب و 150 متر از سمت شرقی این پل پا برجاست و 380 متر از بخش‌های میانی پل در طول زمان و به دلیل شدت سیلاب‌های فصلی این رود از بین رفته است و اگر برای مرمت و بازسازی آن اقدامی اساسی صورت نگیرد، شاید فرزندانمان فرصت دیدن این یادگار با شكوه را نداشته باشند.

عرض پل لاتیدان به دلیل طولانی بودن آن در بخش‌های مختلف متغیر است. یكی از اصلی‌ترین دلایل تخریب قسمت میانی پل، نبود امكان ساخت پی و شالوده محكم برای آن به دلیل شدت جریان آب رود است. مصالح به كار رفته در ساخت این پل سنگ‌های تراش نخورده و ناهمگون است كه توسط ملاط به یكدیگر متصل شده‌اند.

پل كهنه كرمانشاه

  پل كهنه كرمانشاه در شرق كرمانشاه كنونی روی رودخانه قره‌سو قرار دارد. این پل از روزگار كهن نقشی مهم در ارتباط میان ایران و بین‌النهرین و عراق امروزی داشته و تقریبا بیشتر كاروان‌هایی كه به قصد شهرهای كربلا، نجف، كاظمین، سامرا و سایر شهرهای عراق از ایران سفر می‌كردند، ناگزیر به عبور از این پل بودند. امروزه بعد از گذشت صدها سال از ساخت این پل هنوز به اندازه‌ای قدرتمند باقی مانده كه از آن برای عبور و مرور خودروها و كامیون‌های حمل آجر كه محصولات كوره‌های آجرپزی اطراف پل را به سایر نقاط حمل می‌كنند، استفاده می‌شود.

تاریخ ساخت پل مربوط به دوره صفوی است البته در كتاب معماری ایران یوسف كیانی این پل را ساسانی ـ سلجوقی معرفی كرده و همچنین در كتاب پل‌های قدیمی ایران (تحقیق و تألیف: محمد علی مخلص‌، سازمان میراث فرهنگی) آمده است: «بنیان اولیه ساسانی، تعمیر سلجوقی و بازسازی كامل در دوره صفویه.» این پل، شش طاق دهانه دارد و عرض معبر آن حدود هفت متر است. طول فعلی پل تقریبا 149متر و اكنون روی پل آسفالته است.

پل خواجو 

این پل در انتهاى خیابان كمال اسماعیل اصفهانى و انتهاى جنوبى خیابان خواجو واقع شده است. پل خواجو در سمت شرقی 33 پل در دوره صفویه به سال 1060 هجری و همزمان با حكومت شاه عباس روی بقایای پلی كه در دوره تیموری و با نام حسن بیك ساخته شده بود بنا شد. در طول تاریخ پل خواجو با نام‌های بسیاری مانند بابا‌ركن‌الدین، پل حسن‌آباد، پل شیراز و پل شاهی شناخته شده است.

این پل كاربری دومنظوره داشته و می‌توانست در صورت نیاز به عنوان سد نیز عمل كند براساس روایات تاریخی و آثار باقیمانده هرگاه كه شاه تصمیم می‌گرفت با بستن دریچه‌های زیر گذر پل، این سازه به مانند سد عمل كرده و سطح آب در جلوی دریچه‌ها بالا می‌آمد و فضایی شبیه دریاچه در برابر آن ایجاد می‌شد. شاه‌عباس دستور داده بود در میانه پل كوشكی كوچك برای خود و خانواده‌اش بسازند كه در هنگام مراسم و جشن‌ها و برنامه‌های تفریحی كه در زاینده‌رود انجام می‌شد در این اتاق‌ها اقامت كند. این فضا هنوز پابرجاست و دارای تزئینات بسیار زیبایی است. پل خواجو 150 متر طول و 14 متر عرض دارد كه بر این اساس می‌توان آن را یكی از پل‌های طویل كشور ایران قلمداد كرد.

پل گاومیشان سند

 این پل روی رود سیمره، پس از تلاقی رود كشكان و در جاده دره شهر، بعد از روستای بابا خوارزم قرار گرفته است. اكنون تمام رود سیمره از بستر میان دو پایه پل عبور می‌كند كه تاق آن نیز شكسته است. سایر چشمه‌های پل سالم مانده‌اند. بستر رود سیمره هشت متر پایین‌تر از كف چشمه‌های پل قرار دارد كه طی چند قرن به وجود آمده است. نزدیك به 200 سال پیش، این پل را والی پشتكوه مرمت كرده بود. طول این پل 168 متر و عرض گذرگاه آن هشت متر بوده است. اكنون شش چشمه نسبتا سالم از پل گاومیشان باقیمانده است. بزرگ‌ترین چشمه طاق این پل حدود 7‌/‌32 متر عرض دارد و در ساخت این بنا از مصالح قلوه سنگ، آجر، بلوك‌های سنگی و ملاط گچ نیم‌كوب استفاده شده است.

این بنا در دوره‌های صفوی و قاجار مورد مرمت و استفاده قرار گرفته است. در قسمت جنوب پل اتاق‌ها و فضاهای طاقداری تعبیه شده بود كه گذرگاه پل از روی آن عبور می‌كرد. مقطع پایه ستون‌های پل؛ بیضی است كه این نوع طراحی برای تسهیل در عبور جریان آب است. نكته هوشمندانه در ساخت این پل، استقرار پایه‌ها روی بستر صخره‌ای طرفین رودخانه است كه تماس این پایه‌ها را با فشار آب و رطوبت ناشی از آن به حداقل رسانده است. علاوه بر موارد ذكر شده، در زیر گذرگاه پل، یك فضای مسقف با قوس و طاق‌هایی طراحی شده به وجود آمده است. سرهنری راولینسون در سفرنامه خود می‌نویسد: «پلی كه هم‌اكنون روی سیمره (دره شهر فعلی) قرار دارد یكی ازمهمترین پل‌های ایران است و آن را حسین خان بزرگ، والی معروف ایلام و لرستان به سال 1008 هجری قمری تعمیر كرده و طول آن 168 گام است.»

پل كشكان

این پل روی كشكان رود در جاده خرم‌آباد ـ كوهدشت و 40 كیلومتری كوهدشت در روستای پاپل، قرار گرفته است. در متون تاریخی از آن به عنوان كژكی یاد شده است. دره كشكان از دیر باز شاهد حضور و زندگی انسان‌ها بوده است. به همین دلیل بیش از چهار پل روی این دره و به فاصله كمتر از 500 متر ساخته شده كه خود گویای اهمیت این گذرگاه تاریخی است.این پل دارای 12 چشمه بزرگ و یك چشمه كوچك در منتهی‌الیه غربی پل است. پایه ستون‌ها از سنگ‌تراش‌خورده و بدنه از لاشه سنگ و ملاط گچ، آهك و ساروج ساخته شده و در منتهی‌الیه قوس‌ها از آجر استفاده شده است. قطر پایه‌ها بسیار زیاد بوده و در حد فاصل میان پایه‌ها و قوس چشمه‌ها، حجره‌های مسقفی ایجاد شده است. در این پایه‌ها از مقطع بیضی برای سهولت در عبور آب استفاده شده است.

روی پایه ستون‌های پل، حفره‌هایی برای دفع رطوبت تعبیه شده است. روی گذرگاه پل نیز سوراخ‌هایی به سمت بیرون دیده می‌شود كه رطوبت و آب‌های ناشی از نزولات جوی را به خارج از پل هدایت می‌كند. نكته قابل توجه این است كه اكنون آب رودخانه تنها از میان دو چشمه پل عبور می‌كند و با توجه به طول زیاد پل نمی‌توان استنباط كرد حتی در زمان ساخت، كل پایه‌ها در آب قرار داشته و احتمالا پل، گذرگاه عبور از رود و دره كوچك محل عبور رود محسوب می‌شده است.

امروزه بخش‌های زیادی از پل تخریب شده كه بیشتر شامل فرو ریختن طاق چشمه‌ها و قوس آنهاست. طول پل 285 متر است كه با احتساب دنباله‌های آن 340 متر می‌شود. امروزه از دروازه طاق پل تنها سه دهنه آن تخریب شده و بقیه هنوز سالم است. برخی از پایه‌های پل با سنگ‌های بزرگ و حجاری شده ساخته شده و ارتفاع آن از سطح رودخانه 30 متر است.

سی و سه پل

  سی و سه پل مشهور‌ترین پل ایران و ویترین گردشگری در اصفهان است؛ نامی كه تقریبا برای بیشتر گردشگران خارجی هم آشناست. این پل زیبا و تاریخی با نام‌های پل الله‌وردی‌خان، پل چهار باغ، پل سی و سه چشمه و پل جلفا نیز شناخته می‌شود و از یادگارهای عصر صفوی و ساخته شده در زمان سلطنت شاه عباس است. دلیل هر یك از این نام‌ها به مناسبت خاصی است برای نمونه الله‌وردی‌خان نام سازنده و جلفا نام محله‌ای معروف در نزدیكی این پل است. این پل حدود 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و روی زاینده‌رود به همراه 33 چشمه آب بنا شده كه البته براساس مستندات باقی مانده در ابتدا چهل چشمه داشته است.

شرح زیبایی این پل در بسیاری از سفرنامه‌های مسافران خارجی كه در طول تاریخ به اصفهان سفر كرده‌اند، ذكر شده است. برای نمونه سر پرسی ساكس این پل را زیباترین پل تمام دنیا می‌داند و دیدن آن را به همه جهانگردان توصیه می‌كند.

سی و سه پل دارای دو طبقه مجزاست و در طرفین آن پیاده‌روهایی برای عبور و مرور ساخته شده و در میانه آن عرض كافی برای حركت سواران و ارابه‌ها تعبیه شده است. روایت است شاه عباس علاقه خاصی به این پل داشته و بسیاری از جشن‌ها و مناسبت‌ها را در آن برگزار می‌كرده است. از مهم‌ترین این جشن‌ها، جشن آبریزگان بوده كه در سیزدهمین روز تیر هر سال برگزار می‌شده و مردم در این روز به جشن و شادی پرداخته و روی هم آب می‌پاشیدند.