مناطق تاریخی ایران ، معرفی ارگ های ایران: اَرگ به گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور گفته می‌شود كه در معماری قدیم كاربرد داشت. در این مطلب، ارگ های مختلفی در سراسر ایران را معرفی كرده ایم كه شاید بد نباشد در این فصل از آنها دیدن كنید.
مناطق تاریخی ایران ، معرفی ارگ های ایران: اَرگ به گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور گفته می‌شود كه در معماری قدیم كاربرد داشت. در این مطلب، ارگ های مختلفی در سراسر ایران را معرفی كرده ایم كه شاید بد نباشد در این فصل از آنها دیدن كنید.
ارگ مورچه خورت
ارگ آق قلعه
ویژگی‌های مجموعه آق قلعه
ارگ مورچه خورت
ارگ قدیمی مورچه خورت در فاصله‌ی 50 كیلومتری شمال اصفهان به صورت یك قلعه‌ی خشتی بزرگ با برج و باروهای بلند فضایی در حدود 15000 متر مربع را به خود اختصاص داده است .
قلعه و ارگ قدیمی مورچه خورت درروستای مورچه خورت در 50 كیلومتری شمال اصفهان واقع است. قلعه مورچه خورت بنای بزرگی است و مرتفع كه بر نواحی پیرامون خود اشراف دارد و به صورت یك قلعه‌ی خشتی بزرگ با برج و باروهای بلند فضایی در حدود 15000 متر مربع را به خود اختصاص داده است.
تاریخ دقیق بنای این قلعه كه ازآثار دوره اسلامی است،مشخص نیست اما گفته می‌شود قدمت این قلعه و منطقه تاریخی به قرن نهم ه. ق می‌رسد و به گفته برخی ، قدمت آن به قبل از دوران صفویه نیز می‌رسد. دریك برهه از تاریخ،این قلعه مركز یاغیان و گردنكِشان بوده اما اكنون نیازمند رسیدگی بیشتر می‌باشد.
قلعه مورچه خورت دارای برح و باروی خشتی و گلی است كه به مرور از ارتفاع آن كاسته شده است. این حصار دارای سه دروازه و نیز 8 برج تدافعی است. در بخش فوقانی دیوارها،روزنه‌ها و تیركش هایی تعبیه شده است.
به گفته كارشناسان بعد از ارگ بم این مكان مهمترین قلعه تاریخی ایران از نظر سبك معماری وشهر نشینی بحساب می‌آید. قلعه مورچه‌خورت دارای دو ورودی اصلی است كه به صورت عمود برهم در دو جبهه جنوب غربی و شمال غربی قرار دارند و به وسیله گذر اصلی قلعه به هم متصل می‌شوند و در داخل قلعه قدیمی همه جور امكانات و ابنیه‌ای یافت می‌شود به طوری كه اگر در قدیم درهای قلعه را می‌بستند، ساكنان نیازی به بیرون نداشتند. برای ورود به قلعه باید از سمت غربی پس از گذشتن از یكی از این ورودی‌ها كه در زیر برج دیده بانی قرار دارند، وارد شد و پس از گذشتن از هشتی بزرگی به فضای داخلی قلعه رسید، درب‌های ورودی از چوب‌هایی به ضخامت 25 سانتیمتر كه از ورق‌های ضخیم فلزی با میخ‌های آهنی بزرگ به هم متصل شده ساخته شده است.
گذرگاه‌های اصلی قلعه مثل كوچه‌هایی پر پیچ‌وخم، بین دروازه‌های اصلی از شمال غربی تا جنوب كشیده شده است كه این معماری تو در تو و شگفت‌انگیز شناختن مسیر را برای عابران غیربومی دشوار می‌كند. در فضای داخلی قلعه كوچه‌های تنگ و باریك و مسقف با منازل مخروبه ونیمه مخروبه ویك باب حمام قدیمی وطاق وطاق نماهایی متعدد وجود دارد كه این معماری تو در تو و شگفت‌انگیز شناختن مسیر را برای عابران غیربومی دشوار می‌كند.
بین كوچه‌های تنگ با دالان‌های تو در تو و اتصال آنها به خانه‌های قدیمی همسایه‌های مجاور، تركیبی به وجود آورده تا هم بادهای منطقه را كنترل كند و مردم بدون آزار گرد و خاك عبور كنند و هم در گذشته سدی جلوی ورود سواران دشمن به داخل قلعه بوده است.
قوس‌ها و طاقی‌های زیبای خشتی و سر چین‌های آجری زیبا بر سر دیوارها، همراه با پنجره‌های دیده بانی در ارتفاع 5 متری تصاویری بكر از شكوه تاریخی این قلعه مقاوم و تاریخ‌ساز به نمایش گذاشته است. در كنار گذر اصلی قلعه راسته بازار تاریخی روستای مورچه‌خورت واقع‌شده كه شامل مغازه‌های كوچك و كارگاه‌های صنایع‌دستی و انبارهای نگهداری كالا و اجناس است كه در گذشته نقش مهمی برای دادوستد مردم مورچه‌خورت و ساكنان قلعه با بازرگانان و تجار بیرون و مسافران داشته است.
مجموعه حمام تاریخی در گذر اصلی قلعه قرار دارد و به دلیل عایق بودن بدنه حمام و حفظ گرما در عمق زمین ساخته‌شده و به صورت طبیعی از قنات با شیب سازی و مهندسی باستانی آب به داخل گرم خانه و «تون» حمام هدایت می‌شده است. نور و تهویه این حمام توسط گل جام‌های تعبیه‌شده در سقف تأمین می‌شده كه گربه روهای كف حمام این سیستم طبیعی برودتی را كامل كرده است.
فضای حمام تاریخی از دو حمام مشابه مردانه و زنانه تشكیل‌شده كه هر دو قسمت دارای: سر بینه، گرم خانه، میان رو، خزینه و تون و آتشدان به سبك حمام‌های قدیمی است.
آرامگاه امامزاده علی (ع) معروف به شازده علی (ع) نیز در كنار ورودی جنوب غربی قلعه قرار دارد كه با گنبد مخروطی و كاشی‌های لاجورد در میان توده غالب قهوه‌ای و خشتی قلعه خودنمایی می‌كند. دراین قلعه گنبد مخروطی شكل بقعه امامزاده علی یا شاهزاده علی از دور مشهود است.
تاریخ دفن این امامزاده به سال 273 ه. ق برمی‌گردد ولی به احتمال قوی بنای اولیه در قرن پنجم بنا شده است كه در حیاط اصلی آن مشاهیر و بزرگان مورچه‌خورت به خاك سپرده شدند و در میان آنها سنگ قبرهای قدیمی زیبا متعلق به قبل از قاجار نیز به چشم می‌خورد.
در كنار امامزاده كه ضریح محقری هم دارد، حسینیه تاریخی مورچه‌خورت بناشده كه هنوز مورد استفاده اهالی و نماد تقرب ساكنان این كهن دیار به ائمه اطهار است. در شرقی‌ترین نقطه قلعه یك خانه خشتی دو طبقه با نمای زیبا به چشم می‌خورد كه خانه اربابی نام دارد و پشت‌بام آن به برج شرقی قلعه راه دارد كه دارای پنجره‌های چوبی و به صورت طاق و چشمه بناشده و دارای هشتی‌ها و حیاط اصلی، آغل دام‌ها، انباری و اتاق نشیمن است. این خانه در وضعیت خوبی قرار ندارد ولی در نزدیكی آن منزلی زیباتر قرار دارد به خانه عروس مشهور است و زیباترین منزل مورچه‌خورت به حساب می‌آید.
گچ بری‌های زیبا و طاق دیس‌های بكر كه در پایین با آینه‌كاری تزئین شده است، شكوه و جلال خاصی به سقف بلند 5/4 متری خانه بخشیده است، این خانه اگر چه هنوز تخریب نشده ولی عدم رسیدگی به آن این بنا را در وضعیت هشدار تخریب قرار داده است.
این خانه به صورت دوری با نشیمن و چهار دری‌ها و دكان و اسطبل، مطبخ، راهرو و به صورت اندرونی و بیرونی یا حیاط شاهی و حیاط‌خلوت ساخته شده است. در سوی دیگر قلعه كاروان سرای مورچه‌خورت به «نام چاپارخانه» قرار دارد كه پژوهشگران و سیاحان زیادی درباره آن مطلب نوشتند و در سال‌های رونق این كاروان‌سرا روزهایی در آن اتراق كردند، همچنین آب انبار عباسی دیگر بنای كناری این كاروان سراست كه از سمتی به امامزاده شازده علی (ع) متصل است.
در برج كبوتر مورچه‌خورت نیز كه به طور كامل مخروبه شده و تنها قسمتی از آن باقی‌مانده، به گفته اهالی، محل آخرین كارزار تن به تن نادرشاه با اشرف افغان بوده است. تا چند دهه پیش 20-25 خانوار دراین قلعه زندگی می‌كردند. هم اكنون بخشهایی از این قلعه از سوی شركت عمران ومسكن سازان منطقه مركزی در حال مرمت می‌باشد.
ارگ آق قلعه
مجموعه آق قلعه در فاصله هشتاد كیلومتری شمال غرب شهر سبزوار، در منطقه جوین و بین دو روستای قادر آباد و فتح آباد قرار دارد.
طبق مطالعات انجام شده این مجموعه در عصر ایلخانی، به منظور ایجاد شهری به سبك سلطانیه زنجان ساخته شده است. بر اساس كتیبه ساقه گنبد مسجد آق قلعه این مجموعه در سال 712 ه.ق و مقارن با حكومت الجایتو، به پایان رسید.
بنابراین مجموعه آق قلعه یكی از آثار ارزنده عصر ایلخانی محسوب می‌شود. ولی زمان استفاده از آن اندك بوده و در دوره صفویه و قاجاریه نیز از آن استفاده شده است. ولی از آن زمان تاكنون بنا به دلایل نامشخص متروك باقی مانده است.
این قلعه یكی از بزرگ‌ترین قلعه‌های زمان ایلخانی است كه در استان خراسان وجود دارد و زمانی نیز مركز حكومت ایلخانیان بوده است.
با توجه به پلان وضعیت موجود، این دژ سه دروازه ورودی دارد كه یك دروازه در ضلع شمالی و دو دروازه در ضلع شرقی و غربی رو به روی هم قرار دارند.
خندق از سیستم‌های دفاعی دژهای جلگه‌ای است، در حال حاضر این مجموعه خندقی به عمق سه متر و عرض پنج متر دارد كه عمق اصلی این خندق به علت گذشت زمان و ریختن آوار و خاك‌های اطراف مشخص نشده است.
دژ آق‌قلعه دارای مساحت 3/42 هكتار درون حصار اصلی و محیط آن 2850 متر است و بخش ارگ حكومتی، درون آن قرار دارد.
ارتفاع موجود حصار از چهار متر تا 11 متر متغیر است كه در جاهای مختلفی بتازگی و به بهانه عملیات راهسازی یا لوله‌كشی آسیب‌دیده است.
در بخش شرقی حصار كهن‌دژ قرار دارد و در آن بافت‌های معماری مشهود است و احتمالا اهالی هنگام احساس خطر به این بخش پناهنده می‌شدند.
بقایای سه طبقه معماری در ضلع غربی این دژ دیده می‌شود.تعدادی اتاق در این بخش وجود دارد. با توجه به متون تاریخی و آثار موجود مشخص می‌شود كه حاكمان این منطقه در اواخر حكومت ایلخانان به منظور ایجاد شهری به سبك سلطانیه زنجان به شكل تقریبا مستطیل، شامل تمامی فضاهای كالبدی شهری آن دوره یعنی؛ خندق، برج، بارو، ارگ، مسجد، قنات، قبرستان و ایجاد كرده‌اند.
دروازه ورودی شهر از ضلع شمالی بوده كه با توجه به وجود خندق دارای پلی متحرك بوده است.
در زمان صفویه در جبهه جنوبی آق‌قلعه روی خرابه‌های ایلخانی، خانه‌های خشت و گلی ساخته شده و به نسبت پیشین جمعیت بیشتری در آن ساكن می‌شوند؛ از این زمان سكونت در این محل تا اوایل دوره قاجار ادامه دارد.
براساس عكس‌های هوایی منطقه، رشته قنات‌های فراوانی در این محل وجود داشته كه اصلی‌ترین آن رشته قناتی است كه از ضلع جنوبی مجموعه وارد شده و حلقه چاه‌های آن پی در پی تا ضلع شمال آن ادامه می‌یابد كه خود مهمترین عامل آبادی این سطح و سطوح پیرامون آن بوده است.
ویژگی‌های مجموعه آق قلعه
با توجه به تقسیم بندی دژها در ایران، این مجموعه كه در دشت وسیع جوین قرار دارد از خصوصیات دژهای جلگه ای برخوردار است. در این باره می‌توان به نكات زیر اشاره كرد:
_ پلان دژ مستطیل بوده و كهن دژ آن كه در ضلع جنوبی قرار دارد به صورت مربع است.
_ باروی این مجموعه كه برای جلوگیری از نفوذ مهاجمان به داخل دژ ایجاد گردیده، از خشت‌های پهن و چینه ساخته شده است. خاك‌های به دست آمده از حفر خندق اطراف دژ نیز برای تهیه خشت‌ها و یا چینه استفاده شده است.
_ برای استحكام بیشتر بارو در فواصلی متناسب، برج هایی ایجاد كرده اند كه جایگاهی برای نگهبانان و دیدبانان و محافظان دژ بوده است.
_ روزنه هایی در بدنه برج‌ها تعبیه كرده اند كه از آن جا مدافعان به دیده بانی و تیراندازی می‌پرداختند از بین سی و هشت برج اطراف این مجموعه تنها تعدادی در قسمت كهن دژ سالم‌تر مانده اند و اكثر آنها در اثر عوامل جوی و دیگر عوامل آسیب دیده و برخی نیز كاملا از بین رفته اند.
_ آب اكثر دژهای جلگه ای از طریق رودخانه و یا قنات و چاه تامین می‌شود، آب این مجموعه نیز از قنات‌های موجود محوطه تامین می‌شده است. هم اكنون مسیر قنات‌ها مشخص می‌باشد ولی از آنها استفاده نمی‌شود.
مجموعه آق قلعه در سال 1377 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
