با شنیدن نام قاجار همیشه عهدنامه های ننگین آن دوره در یاد ایرانیان تداعی میشود. اما بناهایی زیبا با معماری منحصر به فرد با تركیب هنر های ایرانی نیز از میراث این دوره است.مجموعه تاریخی مفخم در شهر بجنورد كه هم اكنون تنها آیینه خانه و عمارت آن باقی مانده است نیز از میراث زیبای این دوران است...
در شمال شرق شهر بجنورد عمارتی وجود دارد كه بزرگترین و شاخص‌ترین اثر معماری دوره قاجار در خراسان شمالی به حساب می آید. عمارتی به نام مفخم كه این روزها موزه مردم شناسی بجنورد در آن برپا است و معماری زیبای عمارت مفخم با كاشیكاری های رنگی اش می تواند شما را در دنیایی از زیبایی تاریخی غرق كند.
در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه‌خانه، كلاه فرنگی، حوضخانه و سردر در باغ بزرگی قرار داشته كه مجموعه دارالحكومه مفخم را تشكیل می‌داده‌اند. عمارت مفخم 32 اتاق و 2 تالار با آینه‌كاری‌ها، كاشی‌كاری‌ها و گچبریهای بسیار زیبا و تماشایی دارد و یكی از آثار بی‌نظیر عصر ناصرالدین شاه محسوب میشود.
بانی عمارت مفخم یارمحمدخان سهام‌الدوله بجنوردی است
عمارت مفخم در گذشته در داخل باغ بزرگی قرار داشت و تا پیش از وقوع زلزله شدید بجنورد از بخش‌های مختلفی همچون آینه‌خانه، دروازه ورودی حوضخانه، باغ فواره و عمارت كلاه فرنگی تشكیل شده بود كه در حال حاضر تنها آینه‌خانه و عمارت مفخم به جای مانده است.
پوشش سقف عمارت مفخم نیز از سفال بود كه در تعمیرات بعدی به سقف شیروانی گالوانیزه تبدیل شد. عمارت مفخم هم اكنون محل استقرار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی می‌باشد. بانی عمارت مفخم یارمحمدخان سهام‌الدوله بجنوردی معروف به «سردار مفخم» (حاكم بجنورد) و معمار آن ممتحن‌الملك شقاقی بوده است.
عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان، یكی در ضلع شمالی و یكی در ضلع جنوبی دارد كه در جلوی هر یك ردیفی از ستونها برای نگهداری سقف ایجاد شده و پنجره، در اتاقهای عمارت مفخم به این ایوانها باز میشود. در ضلعهای شرقی و غربی عمارت مفخم نیز فقط دو در ورودی وجود دارد كه با ۱۸ پله به طبقه فوقانی راه پیدا می‌كند.
عمارت مفخم یكی از آثار تاریخی بجنورد
ایوانهای طبقه اول ۳۸متر طول و ۳/۱۴متر عرض دارند و در جلوی هر یك ۹ ستون سطبر هشت ضلعی و دو نیم ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می‌كشند. در عوض ستونهای طبقه فوقانی استوانه‌ای هستند و به ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آنها با انواع كاشی تزیین شده است.
پس از سقوط سلسله قاجار بخش اعظم املاك خانواده شادلو از جمله ساختمان عمارت كه در آن زمان محل سكونت سردار معزز نوه سردار مفخم بود به تصرف رضاشاه درآمد و سرهنگ رخشا فرماندار و رییس كل املاك پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید. در سال ۱۳۱۶نیز در طبقه فوقانی بنا آتش‌سوزی رخ داد و سقف عمارت كه با تیر ارس و پوشش سفالی ساخته شده بود نابود گردید و سقف شیروانی كنونی با پوشش ورق گالوانیزه ایجاد شد.
روبروی عمارت مفخم، بنای آینه‌خانه قرار دارد كه به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات‌های رسمی سردار مفخم و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایلات و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
عمارت مفخم در گذشته در داخل باغ بزرگی قرار داشت
از نكات قابل توجه بنای آینه‌خانه، وجود تصاویر 134 تن از شخصیت‌های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار از جمله تصویر شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمدخان، فتحعلی شاه و كریم خان زند و همچنین سران حكومتی كشورهای همجوار است.
در تزئین تالار از 17 طرح مختلف استفاده شده است كه شامل نقش چهلچراغ، مقرنس، نمای بیرون عمارت و نقوش اسلیمی گیاهی و هندسی است.
عمارت مفخم یكی از آثار عصر ناصرالدین شاه
كلنل ادوارد ییت انگلیسی كه حدود یك قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته در توصیف یكی از اتاقهای آن می‌نویسد: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدانها و آیینه‌های زیبا پوشیده شده و كف آن نیز با قالیهای قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود. در پشت این اتاق نارنجستانی بود كه سقف آن با ورق آهنی پوشیده شده بود و بر روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر كه در جنگلهای شمال این ناحیه یافت میشود آویزان كرده بودند. این بنا اتاقهای متعددی دارد كه با ۲۱در چوبی به ایوانها گشوده می شوند و در طبقات آن جابه‌جا گچبریهای زیبا به چشم می‌خورد.
این بنای 130 ساله در سال 1376 خورشیدی خریداری شد و پس از مرمت در سال 1379 به بهره‌برداری رسید و هم اكنون به عنوان «موزه مردم‌شناسی بجنورد» مورد بازدید علاقمندان قرار دارد.ممتحن‌الملك شقاقی پس از تحصیل در مدرسه دارلفنون ، به دستور ناصرالدین شاه برای گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه رفت و پس از بازگشت، مسئول ساخت چندین كاخ شد. مدرسه سپهسالار سابق (شهید مطهری تهران) از ساخته‌های وی می‌باشد.
