آثار تاریخی ایران
از میان حدود 700 اثر تاریخی فرهنگی كه در طول سال‌های گذشته در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده‌اند، ایران هم به اندازه‌ی توان و تلاش خود تا كنون بر اساس اولویت‌هایش محوطه‌ها و بناهایی كه معتقد بود باید هر چه سریع‌تر در این فهرست به ثبت برسند را به یونسكو معرفی و تا كنون 19 اثر را جهانی كرده است.
اقدام ایران در یونسكو به عنوان سازمانی كه به عنوان بازوی علمی، فرهنگی و آموزشی سازمان ملل متحد در سال 1972، تشكیل كنوانسیونی برای شناسایی، حفاظت و معرفی میراث فرهنگی و طبیعی بشر در گوشه و كنار جهان را تصویب كرد.
نقش یونسكو در امور گردشگری به‌تدریج و از زمان عهده‌داری وظیفه مهم حمایت از توسعه فرهنگی در مركز وظایف آن قرار گرفت، تا‌كنون نیز 180 كشور دنیا كنوانسیون میراث جهانی را امضا كرده‌اند و بیش از 700 محوطه‌ی فرهنگی و طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده‌اند و ایران با تاریخ عظیم و پشتوانه غنی فرهنگی كه دارد تا امروز 19 اثر را در فهرست یونسكو برای جهانیان ثبت كرده است.
اما معیارهایی كه باید برای ثبت جهانی هر اثر به آن توجه داشت نیز جای تامل دارند: معیارهای فرهنگی كه نشان دهنده یك شاهكار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد، نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یك بازه زمانی در یك منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد،گواهی بی‌همتا یا دست‌كم استثنایی بر یك سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد، نمونه‌ای برجسته در معماری یا تكنولوژی كه مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد، نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست و یا نماینده یك فرهنگ باشد، به طور مستقیم مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افكار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد را در برمی‌گیرند.
و معیارهای طبیعی كه شامل پدیده‌های بی نظیر طبیعی با زمینه‌های استثنایی و زیباشناسی باشد، نمونه‌های برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد، نمونه‌های برجسته از فرایندهای زیست محیطی و بیولوژیكی در تكامل و توسعه زمینی، اكوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد و زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه‌های در خطر هستند.
اما شاهكارهایی كه ایران را بیشتر به جهان شناساند.
محوطه‌ی تاریخی چغازنبیل در شوش نخستین اثر جهانی ایران در یونسكو
* محوطه‌ی تاریخی «چغازنبیل» در شوش نخستین اثر تاریخی بود كه در 19 اردیبهشت 1358 و با تلاش‌های مرحوم شهریار عدل در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. اهمیت این محوطه‌ی تاریخی به عنوان مهمترین اثر بجای‌مانده از دوران حكومت ایلامی، قدمت ٣٠٠٠ ساله‌ی آن همراه با جاذبه‌های طبیعی از جمله عوامل مؤثر در به ثبت‌رسیدن این مجموعه به‌عنوان میراث جهانی بوده‌اند.
فرسایش طبیعی و خسارت‌های ناشی از جنگ ایران و عراق، آسیب‌های فراوانی را متوجه این شهر كهن كرد. برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر این منطقه، در سال ١٩٩٨ میلادی، توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسكو، بنیاد اعتباری ژاپن و مؤسسه‌ی «كراتره» فرانسه (مؤسسه‌ی بین‌المللی حفاظت از بناهای خشتی)، برای اجرای طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه‌ی تاریخی چغازنبیل در زمینه‌های مختلف علمی صورت گرفت. در راستای اجرای این طرح، یك پایگاه دائمی پژوهشی شامل آزمایشگاه، بخش حفاظت و مرمت، كتاب‌خانه، بخش رایانه‌ای و بخش مطالعات سفال در قسمت اداری موزه‌ی هفت‌تپه ایجاد و تجهیز شده است
میدان نقش جهان اصفهان دومین اثر جهانی ایران در یونسكو
* دومین اثر تاریخی ایران نیز كه با تلاش‌های شهریار عدل و با هزینه‌ی شخصی وی در یونسكو به ثبت رسید «میدان نقش جهان» اصفهان بود. این میدان نیز در همان اجلاس و در همان روز در سال 1358 به ثبت رسید.
میدان نقش جهان كه 8 بهمن 1313 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، پس از انقلاب به «میدان امام (ره)» تغییر نام داد و اكنون میدان مركزی شهر اصفهان است كه در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد. در این میدان عالی‌قاپو، مسجد امام (ره)، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه قرار دارد.
همچنین علاوه بر آنها دویست حجره دو طبقه در اطراف میدان قرار دارد كه معمولاً جایگاه عرضه‌ی صنایع دستی اصفهان است.
* محوطه‌ی تاریخی «تخت‌جمشید» سومین محوطه‌ی جهانی بود كه با پیوستن ایران به كنوانسیون یونسكو همراه با دو اثر نخست در فهرست میراث جهانی و در سال 1358 به ثبت رسید.
تخت جمشید نام یكی از شهرهای باستانی ایران است كه در سال‌های گذشته، پایتخت باشكوه و تشریفاتی پادشاهی ایران در زمان امپراتوری هخامنشیان بوده است. در این شهر باستانی كاخی به نام تخت جمشید وجود دارد كه در دوران زمامداری داریوش بزرگ، خشایارشاه و اردشیر اول بنا شد و به مدت ۲۰۰ سال آباد بوده است. در نخستین روز سال نو گروه‌های زیادی از كشورهای گوناگون به نمایندگی از ساتراپی‌ها یا استانداری‌ها با پیشكش‌هایی متنوع در تخت جمشید جمع می‌شدند و هدایای خود را به شاه پیشكش می‌كردند.
تخت جمشید سومین اثر جهانی ایران در یونسكو
در سال ۵۱۸ پیش از میلاد بنای تخت جمشید به عنوان پایتخت جدید هخامنشیان در پارسه آغاز شد، بنیانگذار تخت جمشید داریوش بود، پس از او پسرش خشایارشاه و نوه‌اش اردشیر یكم با گسترش این مجموعه به عظمت آن افزودند. بسیاری از آگاهی‌های موجود كه در مورد پیشینه هخامنشیان و فرهنگ آنها در دسترس است به خاطر سنگ‌نبشته‌ها و فلزنوشته‌هایی است كه در این كاخ‌ها و روی دیواره‌ها و لوحه‌ها آن حكاكی شده‌است.
*پس از تلاش‌هایی كه شهریار عدل برای ثبت جهانی این سه محوطه‌ی تاریخی كرد و هر سه با موفقیت و در یك سال به فهرست یونسكو راه پیدا كردند، وقفه‌ای 24 ساله در ادامه‌ی ثبت جهانی آثار تاریخی ایران به وجود آمد و پس از آن در سال 1382 محوطه‌ی تاریخی «تخت‌سلیمان» در تكاب آذربایجان غربی به عنوان چهارمین اثر جهانی ایران در یونسكو به ثبت رسید.
قلعه تاریخی تخت سلیمان چهارمین اثر جهانی ایران در یونسكو
قلعه تاریخی «تخت سلیمان» بازمانده از دوره‌ی ساسانیان با بخش‌های مختلفی مانند آتشكده آذرگشسب به عنوان یكی از مهمترین آتشكده‌های دوره ساسانی، آتشكده شاهی و جنگ آوران، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاه‌های كوچك و دروازه‌ها و دیوارهای مستحكم‌اش از بناهای مهم تاریخی جهان به شمار می‌رود.
تخت سلیمان در حمله امپراطور رومیان كه در سال 624 میلادی اتفاق افتاد ویران شد. مجموعه باستانی تخت سلیمان قبل از اسلام به عنوان بزرگترین مركز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان به شمار می‌رفت، اما در سال 624 میلادی و در حمله هراكلیوس، امپراطور رومیان به ایران تخریب شد.
محوطه‌ی تاریخی ارگ بم پنجمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسكو
* محوطه‌ی تاریخی «ارگ بم» یا به قول شهریار عدل «منظر فرهنگی بم» پس از زمین‌لرزه‌ای كه 5 دی ماه 1382 در این شهر تاریخی رخ داد و ارگ بم را نیمه ویران كرد، در سال 1383 و چند ماه پس از آن زلزله در فهرست میراث جهانی در خطر یونسكو به ثبت رسید، البته پس از تلاش‌هایی كه سازمان میراث فرهنگی برای نجات این محوطه تاریخی انجام داد، بالاخره 27 خرداد سال 1392 از فهرست میراث در خطر خارج و به عنوان پنجمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسكو قرار گرفت
محوطه تاریخی پاسارگارد در استان فارس ششمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* محوطه تاریخی «پاسارگارد» در استان فارس دومین اثر جهانی شده‌ی این استان و ششمین اثر جهانی ایران به عنوان دومین سهمیه ایران در یونسكو در سال 1383 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. این محوطه تاریخی كه به دشت مرغاب معروف است، از سابقه تمدنی 3 هزار ساله برخوردار بود و روستاهایی مانند تل نخودی، تل خاری، تل 3 آسیاب و 2 تولان كه در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد، در آنها كشاورزی می‌شد، دارای رونق و شكوه ویژه‌ای بود.
پاسارگاد را راهی شاهی به تخت جمشید و شوش پیوند داده، "هرتسفلد" و دیگران آثار این راه را در جلگه مرغاب یافته‌اند كه از شمال وارد می‌شده و از مغرب تل تخت می‌گذشته و به كنار آرامگاه كوروش می‌آمده و سپس یك راست به تنگ بلاغی می‌رسیده است، بعدها این راه به طرف شرق كشانده شده است، به گونه‌ای كه جاده شاهی اصفهان- شیراز از سمت شمال،از حدود 3 كیلومتری مشرق رودخانه پلوار به جنوب و جنوب شرقی سرازیر می‌شده و در جنوب شرقی به تنگه بلاغی می‌رسیده است.
گنبد سلطانیه هفتمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* «گنبد سلطانیه» در زنجان هفتمین اثر جهانی شده‌ی ایران است. این گنبد در سال 1384 در یونسكو به ثبت رسید.
گنبد سلطانیه مقبره‌ی «اُلجایتو» است كه در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی از شیوه معماری آذری به شمار می‌رود. گفته می‌شود این گنبد نخست در سال ۷۰۳ هجری قمری به دستور الجایتو (سلطان محمد خدابنده) و برای انتقال جسد علی ابن ابیطالب (ع) از نجف به سلطانیه ساخته شد. 3000 كارگر این بنا را در مدت ۱۰ سال ساختند.
محوطه یبیستون در كرمانشاه هشتمین اثر جهانی شده‌ی ایران
*محوطه‌ی «بیستون» در كرمانشاه هشتمین اثر جهانی شده‌ی ایران است كه در سال 1385 در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسید. نقش برجسته و كتیبه داریوش كه به دستور داریوش اول به وجود آمده، نشانه بارزی از ارتباطات مهم ارزش های بشری در توسعه هنر و نوشتار یادمانی است.
محوطه تاریخی بیستون در مسیر یكی از اصلی‌ترین جاده‌های ارتباطی بین ایران و بین‌النهرین قرار گرفته و با كوه مقدس بیستون ارتباط دارد .در حالی كه شواهد باستان شناختی استقرار انسانی در دوران پیش از تاریخ در محل دیده می‌شود، اما مهمترین آن از قرن ششم پیش از میلاد تا قرن ششم میلادی است. كتیبه بیستون از این جهت كه تنها متن یادمانی شناخته شده هخامنشی است كه یك رویداد تاریخی ویژه یعنی برپایی مجدد امپراطوری توسط داریوش اول را مستند می‌كند، اثری منحصر است. این اثر در 15 دی ماه 1310 در فهرست آثار ملی كشور نیز به ثبت رسید.
مجموعه جهانی كلیسا در آذربایجان نهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسكو
* مجموعه جهانی «كلیسا» در آذربایجان شامل سه كلیسای مهم ایران به نام‌های «قره كلیسا»، «سنت استپانوس» و «مریم مقدس» در استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به عنوان نهمین اثر ایران در سال 1387 در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیدند.
كلیساهای آذربایجان نمونه‌های برجسته‌ای از معماری و تزئینات سنتی ارمنی هستند كه در مقابل تبادلات فرهنگی منطقه به ویژه بیزانس، ارتودوكس و فارسی از خود مقاومت نشان داده‌اند. قدمت این كلیساها به قرن ۷ الی ۱۴ می‌رسد كه چندین‌بار به دلیل بلایای طبیعی و انسانی بازسازی و مرمت شده‌اند
.
آبشارهای شوش دهمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* سازه‌های آبی شوشتر دهمین بنای جهانی ایران است كه در سال 1388 در فهرست یونسكو به ثبت رسید.
پروژه بزرگ مطالعه، حفاظت و مرمت محوطه آسیاب‌های شوشتر (آبشارها) از سال 1377 توسط سازمان میراث فرهنگی، بمنظور نجات بخشی یكی از محوطه‌های تاریخی در معرض خطر آغاز به فعالیت كرد و پس از آن از سال 1381 پایگاه میراث فرهنگی سازه های آبی تاریخی شوشتر با هدف مطالعه و پژوهش پیرامون سازه های آبی تاریخی این منطقه و كشور و همچنین ساماندهی، حفاظت و مرمت و معرفی مجموعه آثار تاریخی شوشتر تشكیل شد.
بازار تبریز یازدهمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* «بازار تبریز» یازدهمین اثر جهانی ایران است كه در سال 1389 در این فهرست جهانی جای گرفت.
این بازار یكی از بزرگترین و مهمترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قاره‌ی آسیا به‌شمار می‌رود كه با مساحتی حدود یك كیلومتر مربع، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان است. بازار تبریز از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و كاروانسراهای متعددی تشكیل شده است. این بازار قبلا به دلیل قرار گرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جاده ابریشم و گذر روزانه هزاران كاروان از كشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است.
این بازار حدود ۳ سده‌ی پیش و پس از وقوع زمین‌لرزه‌ی تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری توسط "نجفقلی خان دنبلی"، حاكم وقت تبریز بازسازی شد. این بازار در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی یازدهمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* یازدهمین اثر جهانی ایران «بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی» است كه در سال 1390 به ثبت جهانی رسید. این آرامگاه یكی از مكان‌های تاریخی و باستانی شهر اردبیل در شمال باختری ایران است كه در آن علاوه بر مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مقبره‌های شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه) و همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب) و نیز برخی از مشایخ و صاحب‌منصبان دوران صفوی و نیز كشه‌شدگان جنگ چالدران، قرار دارند. ..
پرونده‌ی زنجیره‌ای«باغ‌های ایرانی» شامل 9 باغ از بخش‌های مختلف كشور نیز در سال 1390 در فهرست میراث جهانی یونسكو و به عنوان دوازدهمین مجموعه‌ی ایرانی، جهانی شد. این باغ‌ها شامل باغ «اكبریه» در بیرجند، باغ «فین» در كاشان، باغ «شاهزاده ماهان» در كرمان، باغ «ارم» در شیراز، باغ «عباس‌آباد» در بهشهر، باغ «چهلستون» اصفهان، باغ «دولت‌آباد» در یزد، باغ «پاسارگاد» در شیراز و باغ «پهلوان‌پور» در یزد هستند.
* پرونده‌ی زنجیره‌ای«باغ‌های ایرانی» شامل 9 باغ از بخش‌های مختلف كشور نیز در سال 1390 در فهرست میراث جهانی یونسكو و به عنوان دوازدهمین مجموعه‌ی ایرانی، جهانی شد. این باغ‌ها شامل باغ «اكبریه» در بیرجند، باغ «فین» در كاشان، باغ «شاهزاده ماهان» در كرمان، باغ «ارم» در شیراز، باغ «عباس‌آباد» در بهشهر، باغ «چهلستون» اصفهان، باغ «دولت‌آباد» در یزد، باغ «پاسارگاد» در شیراز و باغ «پهلوان‌پور» در یزد هستند.
گنبد قابوس سیزدهمین اثر جهانی ایران در یونسكو:
* سیزدهمین اثر جهانی ایران با نام «گنبد قابوس» در گرگان نیز در سال 1391 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. این بنا كه بلندترین برج آجری جهان نیز به شمار می‌آید، متعلق به سده چهارم هجری است. این بنا كه بر فراز تپه‌ای خاكی كه حدود پانزده متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد، در سال ۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی و در زمان سلطنت «شمس المعالی قابوس بن وشمگیر »و در شهر جرجان كه پایتخت پادشاهان آن سرزمین بوده، بنا شده است.
مسجد جامع اصفهان چهاردهمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* "مسجد جامع اصفهان" چهاردهمین اثر جهانی ایران است. این اثر ارزشمند و نفیس كه در سال 2012 وارد فهرست یونسكو شد، از مهمترین و قدیمی‌ترین ابنیه‌های مذهبی ایران است.
این مسجد مجموعه تاریخی وسیعی را در شمال شرقی اصفهان و كنار میدان كهنه نشان می‌دهد و امروز شامل قسمت‌های مختلفی مانند گنبد «نظام الملك»، گنبد «تاج الملك»، ضمن چهار ایوانی شبستان‌ها، مدرسه مظفری و محراب الجایتو است كه هر یك نمایانگر سیر هنر معماری اسلامی در دوره‌ای خاص هستند. بنا بر شواهد تاریخی، مسجد جامع اصفهان روی ویرانه‌های مسجد قدیمی‌تری ساخته شده كه اعراب ساكن قریه طهران در اصفهان در قرن دوم هجری در یهودیه بنا كرده بودند. مسجد اولی بر خرابه‌های ابنیه‌ای مربوط به اواخر دوره ساسانی برپا شده بود
كاخ گلستان پانزدهمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* «كاخ گلستان» پانزدهمین اثر جهانی ایران و نخستین اثر جهانی پایتخت است كه در سال 1392 در فهرست یونسكو جای گرفت، این كاخ جهانی از همان ابتدا با مشكلاتی مانند ساخت وسازهای غیر مجاز و بلند مرتبه سازی در حریم این مجموعه‌ی تاریخی مواجه بود، كه با رایزنی‌های انجام شده به نظر می‌رسد این مشكلات برطرف شده‌اند.
شهر سوخته شانزدهمین اثر جهانی ایران در یونسكو
* شانزدهمین اثر جهانی ایران نیز «شهر سوخته» است، این محوطه‌ی جهانی كه به عنوان یكی از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می‌شود، در سال 1393 به فهرست میراث جهانی یونسكو اضافه شد.
محوطه تاریخی «شهر سوخته» نام بقایای دولت شهری باستانی در ۵۶ كیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل - زاهدان در شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان است. دوره‌ی بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود ۶۰۰۰ سال پیش در این شهر زندگی می‌كرده‌اند.
گفته می‌شود شهر سوخته پیشرفته‌ترین شهر جهان قدیم بوده است و حتی بسیار پیشرفته‌تر از دولت شهر كرت كه سینوهه در كتاب خود از آن یاد كرده‌است.
دو اثر باستانی دیگر «محوطه باستانی شوش» و «منظر فرهنگی میمند» به عنوان هجدهمین و نوزدهمین آثار ایران در یونسكو به ثبت رسیدند