عالی قاپو، یكی از مهم‌ترین شاهكارها‌ی معماری اوائل قرن یازدهم هجری
عالى قاپو بزرگترین كاخى است كه ممكن است در یك پایتخت وجود داشته باشد. این كاخ در زمان صفویه از بهترین كاخ‌های دنیا به شمار می‌رفته و دارای همه مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یك كاخ سلطنتى بوده در آن وجود داشته است.كاخ عالی قاپو، عمارتی است برافراشته در غرب میدان نقش جهان و روبه‌روی مسجد شیخ لطف‌الله و به عنوان یكی از مهم‌ترین شاهكارها‌ی معماری اوائل قرن یازدهم هجری از شهرتی عالم‌گیر برخوردار است. تاریخ ساخت بنای تاریخی عالی قاپو به 1054 هـ.ق باز‌می‌گردد و بانی آن شاه عباس اول است.
عالی قاپو دروازه مركزی و مدخل كلیه قصرهایی بود كه در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان بنا شده بودند. این امارت، مركب از دو كلمه عالی و قاپو است كه با هم به معنای «سر‌در بلند» یا «درگاه بلند» هستند.
تاریخ ساخت عالی قاپو به 1054 هـ.ق باز‌می‌گردد و بانی آن شاه عباس اول است
بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود ۳۶ متر تا كف بازار، بلندترین عمارت چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده است. این كاخ به دلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو، نمایی متفاوت دارد، به گونه‌ای كه از جلو بنا از میدان نقش جهان ۲ طبقه از پشت ساختمان ۵ طبقه، از طرفین بنا ۳ طبقه و با احتساب طبقه همكف به عنوان اولین طبقه، در كل ۶ طبقه است.
عالی قاپو دروازه مركزی كلیه قصرهایی بود كه در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان بنا شده بودند
به طور كلی عمارت عالى قاپو از دو قسمت متمایز تشكیل شده است؛ قسمت جلویى و مدخل عمارت و ساختمان اصلى كاخ.
قسمت جلویى ساختمان از ساختمان اصلى جلوتر و مدخل وسیع عمارت در همین بخش واقع است. مدخل داراى تاق جناغى است و در دو طبقه طرفین آن درها و تاق‌نماهاى كوچكترى وجود دارد.
عمارت عالى قاپو از دو قسمت متمایز تشكیل شده است
بالاى مدخل، ایوانى هست كه از 3 جهت باز است و اتاق چوبى دارد. در زمان‌هاى گذشته به هنگام ضرورت اطراف ایوان را با پرده مىپوشانیدهاند.
حوضى با لبه‌‌هاى مرمرین و فواره‌هایی در وسط ایوان قرار دارد كه كف آن را از مس ساختهاند. از نوشته هاى جهانگردانى چون تارونیه و شاردن چنین برمىآید كه در گذشته دور، دیوار انتهاى ایوان و سطوح ستون‌ها آینه كارى بوده است.
بناى اصلى عالى قاپو از 6 طبقه تشكیل شده است
بناى این ایوان یا به عبارت دیگر، تالار بر اساس كتاب قصص الخاقانى در سال 1053 هجرى قمرى آغاز شده در مدتى بسیار اندك به اتمام رسیده است.
مدخل به دهلیزى راه مىیابد كه به صورت شمالى - جنوبى ساخته شده. در پشت این دهلیز عمارت اصلى عالى قاپو قرار دارد كه در آن مقابل مدخل كه از آن نام بردیم، قرار دارد.
اما بناى اصلى عالى قاپو از 6 طبقه تشكیل شده است. در طرفین در ورودى عمارت 6 طبقه دو سكوى سنگى وجود دارد. كتبه‌‌اى نیز در بالاى این در قرار دارد كه قسمتى از آن با گذشت زمان از بین رفته است.
كرباسى كه پس از در ورودى قرار گرفته سقفى بلند به اندازه مدخل جلویى ساختمان دارد. در همین كرباس مقابل در ورودى عمارت اصلى درى دیگر با دو سكو در طرفین هست كه كرباس را به حیاط پشت ارتباط مى دهد.
آنچه عالی قاپو را در عدد آثار باشكوه و بسیار نفیس قرار داده،گچ بری های آخرین طبقه است
بالاى این در، پنجرهاى مشبك قرار دارد كه از آن نور به داخل كرباس مى تابد. اتاق هاى اطراف همین كرباس در حقیقت محل ادارات دولتى بوده است.
دو راه پله مارپیچ در دو گوشه طبقه اول راه‌هاى ارتباطى را تشكیل مىدهند. بالاى طبقه اول كاخ عالی قاپو ، چهار طبقه هست كه هر دو طبقه علاوه بر اتاق‌هایى كه دارند، داراى تالار بزرگ هستند.
راه پله های كاخ عالی قاپو
نخستین تالار عالی قاپوپ، به وسیله درى بزرگ به ایوان بخش جلویى عمارت باز مىشود. بر در و دیوار این تالار نقوشى زیبا و رنگارنگ وجود دارد كه اغلب از آثار رضا عباسى است.
هر طبقه از عمارت عالی قاپو، تزئینات مخصوصی دارد
طبقه ششم كاخ عالی قاپو، تالارى بزرگ دارد كه تماماً گچ كارى است. این تالار كه به اتاق صوت نیز شهرت دارد، بر اساس شناخت فیزیكى صوت و انعكاس آن به نحوى ساخته شده كه مثل یك استودیوى مجهز به ضبط صدا طنینهاى اضافى صدا را از بین مى برده و اصوات را صاف به تمام قسمت‌هاى تالار می‌رسانده است. دیوارهاى اتاق‌هاى اطراف نیز با نقاشی‌هاى زیبا تزیین شدهاند.
آنچه عالی قاپو را در عدد آثار باشكوه و بسیار نفیس قرار داده، علاوه بر مینیاتورهای رضا عباسی، گچبری های آخرین طبقه است كه به "اتاق موسیقی" یا "اتاق صوت" نیز معروف است. در این قسمت از كاخ، شكل انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده كه ساختن و پرداختن این اشكال به غیر از نمایش زیبایی، خلاقیت و ابتكار هنرمندان گچكار، برای این بوده كه انعكاسات حاصل از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی، به وسیله این اشكال گرفته شده و صداها طبیعی و بدون انعكاس به گوش برسند.
به طوركلی بنای عالی قاپو به عنوان یك بنای تشریفاتی خوش ساخت و زیبا دستاورد دیگری از هنر معماری دوران صفویه است.
با آنكه بعد از دوره صفویه به تزئینات بناها خسارات جبران ناپذیری وارد شده، هنوز شاهكارهایی از گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های عهد صفویه را در بر دارد و بازدید‌كنندگان را به تحسین وا‌می‌دارد.
كاخ عالی قاپو در زمان صفویه از بهترین كاخ‌های دنیا به شمار می‌رفت
مینیاتورهای هنرمندانه رضا عباسی، نقاش معروف عهد شاه عباس، نقاشی‌های گل و بوته، شاخ و برگ، اشكال وحوش و طیور و گچبری‌های زیبای آن به شكل انواع جام و صراحی در تاق‌ها و دیوارها تعبیه شده است و شاه صفوی و مهمانان او، از تالار همین عمارت مناظر بازی چوگان، چراغانی، آتش بازی‌ها و نمایش‌های میدانی را تماشا می‌كردند.
كاخ عالی قاپو به دلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو، نمایی متفاوت دارد
عالى قاپو بزرگترین كاخى است كه ممكن است در یك پایتخت وجود داشته باشد. پس می‌توان گفت این كاخ در زمان صفویه از بهترین كاخ‌های دنیا به شمار می‌رفته و از این روی، دارای همه مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یك كاخ سلطنتى بوده در آن وجود داشته است.