تخت جمشید ،مجموعه ای از كاخهای بسیار باشكوهی است كه ساخت آنها در سال ب512 قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن 150 سال به طول انجامید.
تخت جمشید در محوطة وسیعی واقع شده كه از یك طرف به كوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است . این كاخهای عظیم سلطنتی در كنار شهر پارسه كه یونانیان آن را پرسپولیس خوانده اند ساخته شده است
تخت جمشید نام امروزی «پارسه» است. «پارسه» از زبان پارسی باستان است و یونانیان آن را پِرسپولیس (به یونانی یعنی «پارسه شهر») خوانده‌اند.این بنا را تخت جمشید یا قصر شاهی جمشید پادشاه اسطوره‌ای ایران مینامند كه در شاهنامه فردوسی آمده است.
ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود 518 ق . م ، آغاز شد. نخست صفه یاتختگاه بلندی را آماده كردند و روی آن تالار آپادان و پله های اصلی و كاخ تچرا را ساخت
پس از داریوش ، پسرش خشایارشا تالار دیگری را بنام تالار هدیش را بنا نمود و طرح بنای تالار صد ستون را ریخت . اردشیر اول تالار صد ستون را تمام كرد . اردشیر سوم ساختمان دیگری را آغاز كرد كه ناتمام ماند . این ساختمانها بر روی پایه هایی ساخته شــده كه قسمتـی از آنها صخره های عظیم و یكپارچه بوده و یا آنها را در كوه تراشیده اند .
اسناد تخت جمشید و كارگران مزد بگیر
در اواخر سال 1312 شمسی براثر خاكبرداری در گوشة شمال غربی صفه تخت جمشید قریب چهل هزار لوحه های گلی به شكل و قطع مهرهای نماز بدست آمد .
بر روی این الواح كلماتی به خط عیلامی نوشته شده بود . پس از خواندن معلوم شد كه این الواح عیلامی اسناد خرج ساختمان قصرهای تخت جمشید می باشد . از میان الواح بعضی به زبان پارسی و خط عیلامی است .
از كشف این الواح شهرت نابجایی را كه می گفتند قصرهای تخت جمشید مانند اهرام مصر با ظلم و جور و بیگار گرفتن رعایا ساخته شده باطل گشت .زیرا این اسناد عیلامی حكایت از آن دارد كه به تمام كارگران این قصرهای زیبا ، اعم از عمله و بنا و نجار و سنگتراش و معمار و مهندس مزد می دادند و هر كدام از این الواح سند هزینة یك یا چند نفر است .
كارگرانی كه در بنای تخت جمشید دست اندركار بودند ، از ملتهای مختلف چون ایرانی و بابلی و مصری و یونانی و عیلامی و آشوری تشكیل می شدند كه همة آنان رعیت دولت شاهنشاهی ایران بشمار می رفتند .
گذشته از مردان ، زنان و دختران نیز به كار گل مشغول بودند . مزدی كه به این كارگران می دادند غالباً جنسی بود نه نقدی ، كه آنرا با یك واحــد پـول بابلی به نام « شكــل » سنجیده و برابر آن را به جنس پرداخت می كردند . اجناسی را كه بیشتر به كارگران می دادند و مزد آن محسوب می شدعبارت از : گندم و گوشت
اسكندر مقدونی در یورش خود به ایران در سال 331 قبل از میلاد، آنرا به آتش كشید.
تاریخنگاران در مورد علت این آتش سوزی اتفاق رای ندارند. عده ای آنرا ناشی از یك حادثه غیر عمدی میدانند ولی برخی كینه توزی و انتقام گیری اسكندر را تلافی ویرانی شهر آتن بدست خشایار شاه علت واقعی این آتش سوزی مهیب میدانند.
تصویری از عظمت كاخه
ازآنچه امروز از تخت جمشید بر جای مانده تنها می توان تصویر بسیار مبهمی از شكوه و عظمت كاخها در ذهن مجسم كرد. با این همه می توان به مدد یك نقشه تاریخی كه جزئیات معماری ساختمان كاخه در آن آمده باشد و اندكی بهره از قوه تخیل، به اهمیت و بزرگی این كاخه پی برد.
نكته ای كه سخت غیر قابل باور می نماید این واقعیت است كه این مجموعه عظیم و ارزشمند هزاران سال زیر خاك مدفون بوده تا اینكه در اواخر دهه1310خورشیدی كشف شد.
چیزی كه در نگاه اول در تخت جمشید نظر بیننده را به خود جلب می كند، كتیبه ها و سنگ نو شته های گذر خشایارشاه است كه به زبان عیلامی و دیگر زبانهای باستانی تحریر شده است. از این گذر به مجموعه كاخهای آپادانا می رسیم، جائی كه در آن پادشاهان بار میدادند و مراسم و جشنهای دولتی در آن برگذار می شد.
مقادیر عمده ای طلا و جواهرات در این كاخها وجود داشته كه بدیهی است در جریان تهاجم اسكندر به غارت رفته باشد.
تعداد محدودی از این جواهرات در موزه ملی ایران نگهداری می شود. بزرگترین كاخ در مجموعه تخت جمشید كاخ مشهور به "صد ستون" است كه احتمالا یكی از بزرگترین آثار معماری دوره هخامنشیان بوده و داریوش اول از آن به عنوان سالن بارعام خود استفاده می كرده است.
تخت جمشید در 57 كیلومتری شیراز در جاده اصفهان و شیراز واقع شده است.