سفری خاطره انگیز به كلیبر؛ بهشت آذربایجان

 ایران شهرها و روستاهای فراوانی دارد كه هر كدام زیبایی خاص خود را دارند. برخی از آنها به قدری زیبا هستند كه احساس می كنید وارد اروپا شده اید؛ جاده های سرسبز، آب وهوای عالی، مناظر و چشم اندازهای فوق العاده و مردمان مهمان دوست.

یكی از زیباترین شهرستان های ایران كه در شمال غرب و نزدیك مرز آذربایجان و ارمنستان قرار گرفته است، كلیبر نام دارد.

شهرستان كلیبر در استان آذربایجان شرقی واقع شده است و نزدیك به 90 هزار نفر جمعیت (با روستاهای اطراف) دارد و مركز آن شهر كلیبر است و حدود 9 هزار نفر جمعیت دارد.

افرادی كه از پایتخت قصد بازدید از این بهشت زیبا را دارند باید پس از كرج وارد اتوبان زنجان شوند و مسقیم به سمت تبریز (620 كیلومتر) بروند. از همان ابتدای ورودی تبریز تابلویی به سمت اهر و كلیبر وجود دارد كه باید وارد جاده ای دو طرفه بشوید و حدود 210 كیلومتر را بپیمایید تا به شهر كلیبر برسید. ورودی شهر یك میدان كوچك و شیب دار است كه سه جهت بیشتر ندارد: راهی كه وارد شهر شده اید، خیابان سمت چپ كه شما را به داخل شهر و بافت قدیمی آن می رساند و خیابان سمت راست كه شما را به خانه های نوساز شهر می رساند.

سراسر منطقه كلیبر را جنگل‌های تنك و مراتع سرسبز پوشانده اند و آب و هوای معتدل كوهستانی دارد. بیشتر مواقع كوه های این شهرستان را مه پوشانده است.

 در فضای روبه روی مسجد جامع كلیبر، حمامی قدیمی وجود دارد كه زیر زمین است. البته بازدید از آن ممكن نیست و به صورت یك پروژه ناتمام همان جا باقی مانده است. تنها چیزی كه از آن می توان دید، گنبدهای كوچكی هستند كه از كف زمین بیرون زده اند. این گنبدها در واقع نورگیرهای حمام هستند. این حمام تا سال 1352 خورشیدی استفاده می شده است.

از دیگر ساختمان های قدیمی باید به امامزاده كلیبر اشاره كرد كه در سال 1290 خورشیدی بنا شده است.

آق بوش (برج سفید) و برج امید كه اكنون فقط یك خرابه هستند به دوران زرتشت تعلق دارند.

دژ خانلار خان كلیبر در بالای شهر قرار دارد و بخش زیادی از آن تخریب شده است.

به تازگی، از داخل شهر كلیبر راهی به سمت جانانلو كشیده شده است كه مردم و گردشگران از آن مسیر به سمت رود ارس و مرزهای آذربایجان و ارمنستان می روند. در این مسیر و در فاصله 5 كیلومتری، كاروانسرایی به نام شاه عباسی وجود دارد كه چندان بزرگ نیست. اما دیدنش هم خالی از لطف نیست.

در فاصله 50 كیلومتری شهر كلیبر مقبره شاه قاسم قرار دارد كه گفته می شود برادر حضرت رضا(ع) است.

قلعه پیغام نیز از دیگر جاذبه های شهر كلیبر به حساب می آید. این قلعه در 10 كیلومتری جنوب كلیبر و بالای كوه قرار دارد. سه طرف این كوه پرتگاه است و رود بزرگ كلیبر از پای این كوه می گذرد. مصالح و معماری این برج مشابه قلعه بابك و آوارسین است. مورخان زمان ساخت این قلعه را به دوران پیش از اسلام و اشكانیان نسبت می دهند و دلیل ساخت آن نیز نگهبانی از شهر بوده است.

پل های خداآفرین، از جمله آثار قدیمی و مهم شهرستان كلیبر، پل های باستانی خداآفرین هستند. در نزدیكی شهر خمارلو دو پل قدیمی قرار دارند كه یكی خراب شده ولی دیگری تعمیر شده است و هنوز هم برای پیاده قابل استفاده است. طول پل سالم ۱۶۰متر است و۱۲۰ متر آن به ایران و ۴۰ متر دیگر به جمهوری آذربایجان تعلق دارد.

ارمنی های بسیاری در شهرستان كلیبر زندگی می كردند و از آنها آثار مختلفی برجای مانده است. از جمله می توان به قلعه وینه اشاره كرد. این قلعه در بالای كوهی در روستای وینه قرار دارد كه اكنون فقط خربه های آن برجا مانده است. این قلعه در واقه به یك ارمنی ثروتمند به نام طومانیانس تعلق داشته است كه در دوران قاجاریه در آن زندگی می كرده است. این قلعه دو طبقه و از سنگ های تراشیده ساخته شده است. تاریخ ساخت آن به سال 1907 میلادی برمی گردد. ساختمان این قلعه بسیار به كلیسای سنت استپانوس در جلفا شباهت دارد.

قصر آینالو هم به ارمنی ثروتمندی تعلق داشته است و در ته یكی از دره های روستای آینالو قرار دارد. بنای نیمه سالم و باقی مانده این عمارت كه در جهت شمال جنوب و در سه طبقه ساخته شده است. دلیل نامگذاری این قصر به آینالو كه در واقع آئینه‌لو است به دلیل سقف فلزی و درخشندگی بیش از حد بوده است.

  قلعهٔ آوارسین یكی از قلعه‌های تاریخی بخش خداآفرین شهرستان كلیبر و در شرق روستای آوارسین از توابع دهستان بسطاملو واقع شده است. این قلعه در دوران آبادانی 300 متر طول و 100 متر عرض داشته و اینك در قسمت‌های شمال و جنوب قلعه آثاری از بقایای معماری به چشم می خورد و نیز در قسمت شمال قلعه برج دیده‌بانی وجود دارد و ورودی قلعه نیز از این سمت است. دلیل آن وجود پلكان‌هایی است كه قسمتی از آن باقی مانده است و این پلكان‌ها روی صخره‌های طبیعی كنده شده‌اند. در قسمت جنوبی قلعه دو آب انبار مجزا در كنار هم كه یكی به صورت مسقف و دیگری روباز است وجود دارد.

جاذبه های اصلی كلیبر
مشهورترین و پربازدیدكننده ترین جاذبه های كلیبر شامل قلعه بابك، آینالو و مكیدی دره‌سی هستند.

قلعه بابك
حدود سه كیلومتر كه به سمت جنوب غربی از شهر كلیبر خارج می شوید به دره ای فوق العاده زیبا می رسید. دره ای سرسبز پوشیده از درختان بی‌شمار و كوتاه كه فاصله بین آنها به هیچ وجه دیده نمی شود. در میان این جنگل بی نهایت زیبا صدای انواع پرندگان به گوش می رسد كه حس فوق العاده عالی به گردشگر می دهد. در این جنگل انواع كبك و پرندگان شكاری مانند شاهین زندگی می كنند.

به تازگی در این منطقه عملیات اجرایی ساخت تله كابین و مجتمع تفریحی آغاز شده است. این مجموعه بسیار گسترده از بخش های متنوعی مانند مجموعه های تله كابین گردشگری، رستوران های سنتی و مدرن، اقامتی، مجموعه تفریحی و شهربازی، مجموعه ورزشی، دهكده تندرستی، شهرك سینمایی و رصدخانه، باغ گل، باغ وحش، باغ پرندگان، پارك طبیعت، خدمات عمومی و تجاری و فضاهای عمومی تشكیل شده است كه در فازهای مجزا و زمان بندی های تعیین شده، اجرا خواهند شد.

كوهی كه این دره در پای آن قرار دارد، قلعه ای در خود دارد كه به قلعه بابك مشهور است. قدیم تر مردم برای رسیدن به قلعه كه در نوك كوه واقع شده است، از مسیر بكر و جنگلی دره رهسپار می شدند و با هر سختی و مشكلاتی كه بود پس از حدود 2 تا 3 ساعت به قلعه می رسیدند. كمی استراحت و بازدید می كردند و دوباره از میان درختان كوتاه جنگل به دره باز می گشتند. اما چندین سالی هست كه راه آسان تری برای صعود پیدا شده است. از پشت هتل بابك، مسیری سنگلاخی وجود دارد كه گردشگران می توانند با ماشین به محل زندگی عشایر برسند. بهتر است با ماشین شخصی از این مسیر عبور نكنید زیرا جلوبندی ماشین پایین می آید. پاترول و لندروورهایی در پاركینگ هتل وجود دارند كه با دریافت هزینه ای مسافران را به بالا می رسانند و هنگام برگشت دنبال آنها می آیند.

پس از این مسیر نیز حدود یك ساعت پیاده روی دارد تا به قلعه برسید. در مسیر پله هایی برای راحتی گردشگران ساخته شده است كه گاهی بالا رفتن از آنها طاقت فرسا می شود. پس از عبور از سه كوه به كوه قلعه بابك می رسید و باید پله های زیاد قلعه را طی كنید تا به داخل آن برسید.

پیش از رسیدن به دروازه قلعه باید از معبری عبور كرد. این معبر شبیه دالان است و فقط یك نفر می تواند از آن عبور كند. معبر در فاصله دویست متری دروازه قلعه و مقابل آن واقع است. در قلعه دو برج دیده‌بانی وجود دارد كه یكی مخروطی و دیگری مدور واستوانه‌ای از سنگ‌های تراشیده با ملاط ساروج ساخته شده اند. بنای دژ سه طبقه است. پس از آن تالار اصلی وجود دارد كه اطراف آن را هفت اتاق فرا گرفته است. همه اتاق ها به تالار مركزی راه دارند. قسمت شرقی دژ تاسیسات دیگری مركب از اتاق‌ها و آب انبارها ساخته شده است. سقف آب انبارها با طاق جناغی و گهواره‌ای استوار شده‌اند. محوطه داخلی آن‌ها نیز به وسیله نوعی ساروج غیر قابل نفوذ گشته اند و به هنگام زمستان از برف و باران پر شده و در تابستان و هنگام مضایق و محاصره‌ها از آب آن‌ها استفاده می‌شد.

از بالای قلعه منظره زیر پا بسیار زیبا است. بیشتر مواقع در این قسمت مه وجود دارد كه زیبایی جنگل را دوچندان می كند. این قلعه به نام های قلعه بابك، دژ بابك، بذ و قلعه جمهور نیز معروف است.

آینالو
آینالو از معدود مناطق كشور است كه طبیعت زیبای آن دست نخورده باقی است. این منطقه حفاظت شده در بخش خداآفرین از توابع شهرستان كلیبر واقع شده است. شاید جالب باشد بدانید، سازمان یونسكو در سال ۱۳۵۴منطقه ‌حفاظت شده ارسباران را به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌كره درفهرست مناطق با ارزش طبیعی جهان ثبت كرده است.

قدمت جنگل‌های بكر و دست نخورده ارسباران به پیش از عصر یخبندان می رسد و یكی از چند زیست بوم غنی كره زمین است. ارسباران قبلا گشترده تر بود اما اكنون به  مرزهای شهرستان‌های كلیبر، جلفا، ورزقان و اهر محدود می‌شود.

منطقه حفاظت شده ارسباران حدود ۸۰ هزار و ۴۲۷ هكتار وسعت دارد و از ارزش‌های خاص گیاهی و جانوری برخوردار است. آینالو نیز در قلب این منطقه قرار دارد. غزال و مارال های آینالو بسیار مشهور هستند كه در منطقه ای حصار كشیده آزادانه زندگی می كنند.

  این منطقه به قدری سرسبز است كه بیشتر مردم برای پیك نیك به آنجا می روند. بالای كوه، هوای خنك و مناظر عالی از جمله جاذبه های آینالو هستند.

پارك جنگلی مكیدی
اگر مسیر دره قلعه بابك را همین طور به سمت غرب ادامه دهید به پارك جنگلی مكیدی می رسید. مكیدی تا چند سال پیش جنگلی بكر و دست نخورده و مملو از درختان فندق و خرگوش بود. اما چندین سال است در آن آلاچیق و بوفه و پاركینگ ساخته شده است و آخر هفته ها پذیرای مسافران بیشماری است كه از شهرهای اطراف و خود كلیبر به سمت آن سرازیر می شوند. این جنگل پس از روستاهای شجاع آباد، هجران‌دوست، آغویه و علی آباد قرار دارد و جای دنج و آرامی برای آرامش و استراحت عاشقان طبیعت است.

پارك ملی ارسباران
ارسباران صرف نظر از جاذبه‌های شكارگاهی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری كمیاب، چشم‌اندازهای بكر و وسیع و شكنندگی و آسیب‌پذیری بالای خود در سال‌های ‪ ۱۳۵۰‬و ‪ ۱۳۵۲‬شمسی ابتدا به عنوان منطقهٔ ممنوعه و سپس منطقهٔ حفاظت شده تحت حفاظت و نظارت اعلام شده و چندی پیش نیز به پارك ملی ارسباران ارتقا یافت.

  در پارك ملی ارسباران۲۲۰‬ گونه پرنده، ۳۸‪‬ گونه خزنده، پنج گونه دوزیست، ‪ ۴۸‬گونه پستاندار و ‪ ۲۲‬گونه ماهی شناخته شده است.

منطقهٔ ارسباران در سایهٔ وجود زیستگاه‌های غنی یاد شده، زیستگاه پستانداران بزرگ نظیر كل و بز، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ  و پلنگ می‌باشد.

از گونه‌های پرندگان بومی ارسباران می‌توان به «قره خروس قفقازی»، كبك، دراج و قرقاول و انواع پرندگان شكاری و تعداد بی‌شماری پرندگان آبزی و خشكی‌زی اشاره كرد. از پستانداران شاخص این منطقه كل و بز، پلنگ، گربه وحشی، خرس قهوه‌ای و سیاه گوش را می‌توان نام برد

«مارال»، گونهٔ منقرض شدهٔ منطقهٔ ارسباران نیز با انتقال هفت راس از پارك ملی گلستان در فضایی به وسعت هفت هكتار در مركز تحقیقاتی آینالو رها شده و در حال احیا است. در این میان جنگل‌های بلوط «ممرز» به همراه گونه‌هایی چون «كیكم»، «سماق»، «زرشك»، «انار وحشی»، سیب و گلابی وحشی، معرف مناطق جنگلی متراكم با اقلیم مرطوب، حكایت از غنای جنگلی این منطقه می‌كنند. میوه جنگلی قره‌قات نیز در جنگل‌های ارسباران به وفور یافت می‌شود. به دلیل شرایط خاص و ویژهٔ اقلیمی و جغرافیایی، منطقهٔ ارسباران از پوشش غنی و متنوع گیاهی و قارچی برخوردار است. از میان دو هزار و ۴۰۰ گونه شناسایی شده در آذربایجان حدود هزار و ۴۰۰ گونه از مجموع آنها در جنگل‌های ارسباران زیست می‌كنند. طی سال‌های اخیر نیز دكتر محمدرضا آصف طی چند سال نمونه‌برداری مستمر و مداوم، قارچ‌های منطقه ارسباران را جمع آوری، شناسایی و بیش از ۲۵۰ گونه قارچ از منطقه گزارش كرده است.

منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت ۵۲۰۰۰ هكتار همچنین یكی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌كره در ایران است.