پل بند «برج عیار» یا «صائبی كش» یك بنا از مجموعه بناهای آبی تاریخی شوشتر است كه بر روی رود گرگر و پایین دست آبشارها قرار دارد. این پل بند با شماره ۲۹۴۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
معرفی:
پیشینه ساخت این پل بند را مانند دیگر سازها ی آبی شوشتر مربوط به دوران ساسانی دانسته ا ند.
این بند بر روی شاخه گرگر و نزدیك بقعه مقام علی در نزدیكی پل كشتارگاه و پایین تر از محوطه آبشارها قرار دارد. این بند در محاذی دو محله دكان شمس و دكان شیخ می باشد.
در شرق بند برج عیار، بقایای اتاقك ها و كانالهایی به چشم نی خورد كه به شكل صلیب تعبیه شده اند. این محوطه قبلاً درون باغ بسیار بزرگی قرار داشت كه در اواخر دوره قاجار متعلق به خانواده حكیم بوده و ظاهراً آب این مجموعه از تونلی بنام تونل باغ حكیم، از تونل بلیتی تأمین می شده و در دوره صفوی تا قاجار در این مكان توسط صائبین بعنوان نیایشگاه استفاده می شد، و تأسیسات مذكور عبادتگاه و محل اجرای مراسم مذهبی این قوم گردید.
وجه تسمیه:
این بند با نامهای صابئی كش و برج عیار معروف می باشد به نقل ازتاریخ جغرافیای خوزستان نوشته سید محمد علی امام شوشتری: محدوده بند عیار را در حال حاضر صابی كش می نامند كه احتمالا این نامگذاری حاصل یك واقعه مهم باشد می توان تصور نمود كه در اثر یك توطئه ازپیش برنامه ریزی شده بوسیله متعصبین مذهبی شوشتر مردم بر سر صابئین ساكن در این محل ریخته و تعدادی از آنها را كشته و مابقی به حال فرار به اهواز و محمره و دیگر جاها نقل مكان كردند. بنابراین این بند بنام صابئی كش معروف است.
برخی مانند نویسنده كتاب دیار شهریاران(احمد اقتداری) معتقدند برج عیار نام ظرفی بوده كه در گذشته خانمها زیور آلات خود را درون آن نگهداری می كرده اند و به گفته این نویسنده زنی گویا با ذخیره طلا آلات خود این برج را بازسازی كرد.
معماری:
بقایای این بند در حال حاضر در سه قسمت در محاذی رود و وسط آن قرار دارد. دو قسمت كه كنار رودخانه گرگر قرار گرفته هركدام ۱۵۰ متر می باشد كه ظاهراً برای انحراف آب از آن استفاده می شده در سمت شرق این بند نیز بقایای ساختمانهایی قرار دارد كه به گفته دكتر رهبر مربوط به پرستشگاه صابئیان می باشد. این بند دارای پی هایی شبیه بند ماهی بازان می باشد برج عیار ظاهراً یك برج نسبتاً بزرگ بوده كه برای اندازه گیری میزان آب بكار می رفته. ساختمان برج مزبور بر خلاف ابعاد سنگهای متفاوت در آن نظم رج های دیواره كاملا رعایت شده و رنگ ساروج آن روشن می باشد. در ملات آن نیز مقدار كمی ماسه استفاده شده است این برج از سمت خارج و داخل دارای اندود از ملات ساروج می باشد.كه نسبتا محكم است. در قسمت بالای برج نوار یا باندی تقریبا حدود ۳۰ سانتی متر كمی از بدنه جلو نشسته است.
با توجه به قوس بجا مانده می توان حدس زد كه این برج دارای قطری حدودا ۱۵ متر می باشد.سطح برج كاملا صاف و یكنواخت می باشد.ارتفاع دیوار قوسی شكل به ارتفاع ۵/۴متر و عرض ۵/۴ وطول آن حدود ۲۰ متر می باشد. مصالح بكار رفته در بند از جنس سنگ ماسه و ملات ساروج می باشد. در زیر پل جدید كشتارگاه بر روی صخره كنار ساحل دنباله دیوار قدیمی به چشم می خورد.كه برای مهار كردن آب به كار می آمده این دیواره حدود ۸۰ سانتی متر از سطح رودخانه بالاتر می باشد.و ظاهرا ارتفاع آن هم اندازه برج بوده است دیوار فوق الذكر در كنار ساحل به صورت قوسی شكل از داخل خود نمایی می كند كه به صورت چند ردیف شبه پلكان كه در سطح خارجی به طرف رودخانه دارای اندود ساروج می باشد. پله ها حدوداً ۲۵ سانتی متر طول و عرض حدود ۲۰- ۱۵ سانتی متر است و بوسیله ملات ساروج دارای سطح شیب دار می باشد. برخی به اشتباه این پله ها را برای برداشت آب می دانند، اما با توجه به شیب زیاد پله ها به نظر می رسد كه این پله ها برای اندازه گیری میزان آب به كار می رفتند. ظاهراً این بند سطح آب را برای استفاده در باغات میوه فراوانی كه در جایگاه محله كمیته سوخت فعلی و باغ زیر بقعه امامزاده عبد الله قرار داشته اند بالا می آورده است و مركبات بسیاری را نصیب مردم می كرد.
متون تاریخی:
-فردوس در تاریخ شوشتر و مشاهیر آن
بند برج عیارش از متنزهات روزگار و عیار اقتدار سلاطین كامكار می باشد. پس باید از بند برج عیار بحث كرد و سپس از متنزهات بودن آن. بدین جهت از این دو موضوع بحث می كنیم: مقام اول سید عبدالله جزایری كتاب تذكره شوشتر و مقام دوم: بقعه ای بنام مقام علی كه از متنزهات متسحسنه یوده و در هر چهار فصل آن بقعه و باغچه سیرگاه مردم شوشتر بوده.
-تذكره شوشتر صفحه ۲۴
پایین بند میزان، آخر شهر بندی ایذاً ااز سنگ و ساروج هست، آنهم الحال خلل یافته مشهور به بند برج عیار كه اطراف شهر آسیابها و چرخابهای متعدد از آن دایر بوده و باغ برج عیار، و بلاگردان و گلابی و سالم آباد كه در میان شهر بودند یا باغچه های آن كه در محلات بود همه به آن چرخابها معمور بود و در اكثر خانه ها آب جاری بود و از طرف صحرا باغ بلبل و باغ فیض الله شكرنویس و طالش علیا و سفلی همه مشجر بودند. در آن محله فرقه ای از اهل كفر ساكن هستند كه ایشان را صائبه گویند.
–مرأت البلدان، محمد حسن خان اعتمادالسلطنه صفحه ۷۰۰
در پایین بند میزان، آخر شهر، محاذی محله دكان شمس بند برج عیار است كه به طرف شهر آسیابها و چرخابهای بسیار به آن دایر بوده و اكثر باغات آن محله را مشروب می كرده و در اكثر خانه ها بواسطه آن آب روان بود و از طرف صحرا باغات زیاد از این آب مشجر و خرم می بودند و برج عیار زیوری است، و از طلا و جواهر سازند و زنان در پیش سر زنند. گویند زنی زیور خود را فروخته و به ساختن این بند اقدام كرده و دیگران كمك كرده اند تا بند به اتمام رسیده.
-تحفة العالم میر عبداللطیف خان شوشتری صفحه ۴۵
این شهر[شوشتر] در روزگار پیشین از شهر های بسیار مهم و قشنگ ایران بشمار میآمده و دارای بازارهای مفصل و باغهای مشجر و خیابانهای با نزهت و صفا بوده است. وسعت اسواق و كثرت باغات و وفور فواكه و اشجار و صنعت دیبای آن در دنیای آن روز شهرتی بسزا داشت. باغهای داخله شهر مانند سالم آباد و گلابی و بلاگردان و باغچه های محله سید حسین در سال ۱۱۱۱ بواسطه شكست بند برج عیار خراب شده و باغهای سمت شرقی شهر مانند باغ بلبل و باغ فیض الله شكر نویس و تالش علیا و تالش سفلی نیز به همین سبب از میان رفت.
در صفحه ۱۱۷ همین كتاب نیز آمده است:
این شهر از اول قرن دوازدهم رو به خرابی نهاد، در هزار و صد و یازده هجری، بند برج عیار شكست و باغچه های داخلی شهر بخشكید. در ایام نادر شاه بند میزان خراب و آب در بلوك میاناب نایاب شد.
