ایلام در فاصله ۷۱۰ كیلومتری تهران واقع شده است. شهر ایلام در میان حصاری از كوه‌ها و ارتفاعات جنگلی استقرار یافته و آب و هوای معتدل كوهستانی دارد. بهار آن نیز جلوه‌ای زیبا و دلپذیر دارد.
حسین قلی خان كه ظاهرا قدرتمندترین والی پشتكوه بود، در محل فعلی شهر ایلام، خانه‌های اعیانی، اردوگاه و عمارت را بنا كرد كه عملا به مركز تابستانی والیان پشتكوه تبدیل گردید. سال‌ها این محل به‌نام حسین آباد والی معروف بود تا در زمان پهلوی اول در خرداد ماه ۱۳۲۵ شمسی و با توجه به سابقه تاریخی و تصویب فرهنگستان ایران «ایلام« نامیده شد.
آسیاب‌های آبی قدیمی
در محدوده استان ایلام، بقایای ده ها آسیاب قدیمی مشهود است كه تعدادی از آنها در حال‌حاضر نیز مورد بهره برداری قرار می گیرند. اهم این آسیاب‌های قدیمی و تاریخی عبارتند از: آسیاب‌های قبا، كاظم بگه تنوره خان، كلای، چگاوزنه، یوسف، قبادبگ، باوی گمار، گریان، خندان و آسیاب نادریژ در مناطق ایلام و بانقلان، آسیاب‌های موسی، حلاج آباد، چم‌آب در منطقه چم آب و آسیاب‌های دیزله، چم‌سارد، رحمان، چم‌بور، ملكشاهی، میراختیار، بولی ها، كوله، سرنی، میمه، گلان، شیخ مكان و سراب كلان در مناطق چوار و صالح‌آباد، دره شهر، شیروان و چرداول.
سنگ نوشته آشوری (گلگل)
یكی از آثار تاریخی ایلام گل گل می باشد.سنگ نوشته گلگل ملكشاهی در كنار روستای گلگل در فاصله ۲۵ كیلومتری شهر ایلام بر دیواره كوهی حك شده است. این سنگ‌‌نبشته به دوران آشور بانیپال مربوط است و حدود ۳ هزار سال قدمت تاریخی دارد. بر روی سنگ نوشته، نقش پیكره یك سرباز آشوری با كلاه خود، ماه وستاره در بالای سر آن در حالیكه پیكانی در دست دارد، مشاهده می شود. در قسمت تحتانی این سنگ نوشته‌چند جمله با خطوط میخی حك گردیده است.
سم دُل دُل
در تنگ گراب (نزدیكی شهر ایلام) تلی از قلوه سنگ‌ها به حالت نعل اسبی به صورت چینه‌ایخشك روی هم انباشته‌اند و در كف محوطه داخلی آن تخته‌ای از سنگ روی زمینی قرار گرفته كه قسمت بالای آن كاملا نمایان است. آثار سم اسبی بر روی سنگ نقش بسته و بومیان محل معتقدند كه این اثر، نظرگاه سنگی و جای سم اسب یكی از امامان شیعه است كه از محل عبور كرده است.
گورستان چنار
یكی از مكان های تاریخی ایلام گورستان چنار نام دارد.این گورستان باستانی در ناحیه چنارباش ایلام واقع شده و به هزار سال قبل از میلاد تعلق‌دارد. در این ناحیه، تعدادی گور كشف گردیده كه بنا به رسم آن زمان، مردگان آن درون خمره‌های كوچك و بزرگ‌دفن شده بوده‌اند و لوازم و اشیا مرده نیز در كنار او در داخل خمره قرار داشته‌است.
تپه وركبود
تپه وركبود در نزدیك رود كشكان و در حدود ۲۰ كیلومتری شمال غربی ایلام قرار دارد. باستان شناسان در گودال قائمی كه در این تپه حفر كرده‌اند، به تعداد زیادی گور دست یافته‌اند كه تعدادی از آن‌هابا قلوه سنگ‌های نامنظم پوشیده شده بود و قلوه سنگ‌های بزرگی هم در جوانب گورها، برای استواری سقف‌گورها، چیده شده بود. اشیاء فلزی به دست آمده از این تپه، از جنس مفرغ و آهن می باشند.تپه وركبود جز مكان های تاریخی ایلام به شمار می رود.
تالاب سیاب دریوش
این تالاب در جنوب غربی بخش ملكشاهی واقع شده است. مساحت آن در حدود چهار (4) هكتار وارتفاع آن 2740 متر از سطح دریا های آزاد می باشد. حداقل درجه حرارت در این تالاب 14 درجه سانتی گراد و متوسط بارندگی سالیانه آن بیش از 600 میلی‌متر است. تالاب فوق الذكر دارای آب دایمی و شكل آن دایره ای می باشد. به دلیل قرار گیری در ناحیه كوهستانی جزو منطقه سردسیری و ییلاقی استان محسوب می شود.
آبشار گچان
آبشار گچان در 15 كیلو متری شمال شهر ایلام و در میان تنگ كه خود یكی از تفرجگاه های ایلام است قرار دارد. در این منطقه كه كوه های زیبا و معظم مانشت و قلارنگ به همراه گچان گویی به هم رسیده اند منظره بسیار زیبایی را ایجاد كرده است. به گونه ای كه در فصول بهار، تابستان و پاییز و حتی زمستان بعلت دسترسی تقریبا راحت آن پذیرای خیل عظیم دوستداران طبیعت است.
تالاب زمزم
تالاب زمزم در 74 كیلومتری شرق شهر ایلام واقع گردیده است. مساحت آن در حدود یك هكتار و ارتفاع آن ازسطح دریاهای آزاد 675 متر است. آب آن به صورت چشمه و دارای آب دایمی است. پوشش گیاهی اطراف آن چشم انداز زیبایی را بوجود آورده و زیستگاه بسیار مناسبی برای حیات وحش فراهم نموده است.
سرخ خانی
كوه سرخ خانی درناحیه چرداول و در فاصله 33 كیلومتری شمال شرقی ایلام واقع شده است.
سركب
كوه سركب در ناحیه میشخاص و در فاصله 8 كیلومتری جنوب شرقی ایلام واقع شده است. ارتفاع كوه سركب 2120 متراست و جزو رشته كبیركوه از كوهستان زاگرس بشمار می رود و رودخانه آب آفتاب از این كوهستان سرچشمه می گیرد.
گورستان كان گنبد
گورستان كان گنبد در ۳۰ كیلومتری جنوب شرقی ایلام در دامنه یكی از پشته‌های كوه‌شاه نخجیر از رشته‌های فرعی كبیركوه واقع شده است. گورها عمدتا در بالا و دامنه آن مشاهده می شود.
تالاب چكر
در غرب شهرستان ایلام و در منطقه بولی و در ناحیه چكر تالاب زیبای چكر قرار دارد. مساحت آن در حدود 3 هكتار و ارتفاع آن 600 متر است. عمق آن در حدود 2.5 متر است. این تالاب در منطقه گرمسیری قرار دارد ولی آب آن دایمی است. عمق آن بستگی به میزان بارش در طول سال دارد. منبع آب آن نزولات جوی و چند چشمه جوشان می باشد .متوسط دمای آن 24 درجه سانتی گراد است. نیزارهای اطراف آن به همراه طبیعت بكر زیبای اطراف آن واقعا دلنشین است
كبیركوه
كبیركوه به مجموعه كوه های بلندی است كه خود قسمتی از رشته كوه بزرگ زاگرس است گفته می شود. این رشته از دیوارهای جنوبی دره رودخانه آب آفتاب و كنجان چم شهرستان مهران شروع شده و رو به رودخانه كرخه در دهستان الوار گرمسیری از شهرستان خرم آباد لرستان ادامه می یابد. دامنه های شمال و شمال شرقی آن به دره های رودخانه سیمره، كرخه و دامنه های جنوب و جنوب غربی آن به مرز ایران و عراق منتهی می شود.
دره كنجان چم تا دره رودخانه كرخه 175 كیلومتر و عرض آن در حد فاصل رودخانه سیمره یا كرخه تا مرز ایران و عراق بین 45 تا 80 كیلومتر است. این كوهستان پهنه ای به وسعت 9500 كیلومتر مربع را زیر پوشش قرارداده است.
این رشته كوه از شاخه های بسیاری تشكیل یافته كه به سمت غرب و جنوب غربی از ارتفاع آن ها كاسته می شود و بلند ترین آنها كه خط الرأس رشته مزبور را تشكیل می دهند در بخش شرقی آن واقع شده اند. بلندترین این كوه ها، قله ای به نام كبیركوه است كه 2790 متر ارتفاع دارد و در 18 كیلومتری شرق روستای اركواز واقع شده است. از این رشته كه كوهستان وسیعی را تشكیل داده است رودخانه های فراوانی سرچشمه می گیرند. و اكثرا به خاك عراق وارد می شود و تعداد دیگری ازرودخانه ها نیز به رودخانه سیمره و كرخه می پیوندند.
برای صعود به بلندترین قله این كوه می توان از راه اتومبیل رو ایلام به دره شهر و از طریق روستای بهرام خانی و راه كولم به روستای گوران و پس از طی گردنه پینه به خط الرأس رشته مزبور دست یافت به طول 12.5 كیلومتر طی كرد تا به قله رسید.
اهوران
كوه اهوران در 83 كیلومتری شمال شرقی ایلام واقع شده است . ارتفاع این كوه 2120 متراست. این كوه از دره جزمان رود در غرب شروع شده و به طول 24 كیلومتر رو به سوی جنوب شرقی كشیده می شود و در آن جا به كوه های كولیته و كازه تر می پیوندد.
بانكول
كوه بانكول در ناحیه مهراب، در 10 كیلومتری شمال ایلام واقع شده است. ارتفاع این كوه 2304 متراست.
رودخانه های مورت، كنگیر و آب زنگان از كوه بانكول سرچشمه می گیرند. این كوه نیمه جنگلی از شمال غربی به سوی جنوب شرقی با طول 30 كیلومتر و با عرض متوسط 6 كیلومتر كشیده شده و از سوی جنوب شرقی به كوه مانشت متصل است. راه اتومبیل‌رو كرمانشاه به ایلام از غرب آن می گذرد.
چمن‌گیر
كوه چمن‌گیر درناحیه شیروان و در فاصله 22 كیلومتری جنوب شرقی ایلام واقع شده است. ارتفاع كوه چمن گیر 2578 متراست. این كوه سرچشمه رودخانه های گراب و چرداول می باشد. این كوه از جنوب شرقی به كوه سیوان و از شمال غربی به كوه قلارنگ متصل می شود و جزو رشته كبیركوه از كوهستان زاگرس بشمار می آید.
سامله
كوه سامله درناحیه زردلان درفاصله 84 كیلومتری شمال ایلام واقع شده است. ارتفاع این كوه حدود 2150 متراست رودخانه گشتانی ازاین كوه سرچشمه می گیرد.
شره زول
كوه شره زول در ناحیه چوار در 23 كیلومتری شمال غربی شهرستان ایلام واقع شده است. ارتفاع این كوه حدود 2050 متراست و به صورت رشته نسبتا طویلی به درازای 41 و پهنای متوسط آن 15 كیلومتر از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد و گسترش یافته است. دهستان چوار در جنوب و دهستان های سهراب و مركزی در دامنه های شمالی این كوه جای گرفته اند . بخش شمال غربی آن از جنگل های بلوط پوشیده شده است. رودخانه های كنگیر، گلال رود، كزاب و مورت ازاین كوه سرچشمه می گیرند.
قلعه سه كسان
در جنوب غربی دره شهر و بر روی ارتفاعات صخره ای حد فاصل ارتفاعات كبیر كوه و دشت دره شهر در بالاترین منطقه قلعه ای بزرگ موجود می باشد كه به نام سه كسان یا سه كسون خوانده می شود. این قلعه یكی از بزرگترین و گسترده ترین قلعه های دوره ساسانی اسلامی در منطقه بوده كه دسترسی به آن بسیار مشكل می باشد.مصالح ساخت آن قلوه سنگ و گچ می باشد. دیوارها جهت غیر قابل دسترس بودن بر روی صخره ها ساخته شده است این قلعه دارای آب انبار به صورت كنده كاری صخره ها بوده است.
قلعه هزارانی
از آثار تاریخی ایلام می توان از قلعه هزارانی نام برد. در امتداد جاده آبدانان-مورموری در ابتدای روستای هزارانی در بخش شمالی جاده بقایایی قلعه ای بر روی یك تپه طبیعی دیده می شود. ارتفاع این تپه حدود 10 متر می باشد كه آثار بجای مانده معماری آن به صورت یك قلعه بوده كه با مصالح سنگ و گچ ساخته شده است پلان بنا به شكل دالانهایی مستطیلی شكل و طویلی است كه متاسفانه كاملا تخریب و به صورت مدفون و نیمه مدفون مشاهده می شوند و مربوط به دوران ساسانی می باشند.
قلعه سام
قلعه سام یكی از آثار تاریخی ایران و مكان های تاریخی ایلام می باشد.محوطه باستانی قلعه سام در شهرستان شیروان چرداول، در نزدیكی روستا چم بور از توابع بخش هلیلان واقع شده است. این مجموعه از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شكل گرفته است. این مجموعه از نظر دوره ای در یك دوره از تاریخ كه احتمالا حد فاصل اوخر دوره پارت ها و اوایل دوره ساسانی می باشد، ایجاد شده است. معماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی داشته است، زیرا قلعه در صعب العبور ترین بلندی های كوه بنا شده است چون طرح و نقشه ای از پیش نداشته،طراح یا معمار برجها، اتاق ها و ورودی ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره ها احداث كرده است. بطور كلی معماری قلعه به سبك معماری دوره ساسانیان ساخته شده است. مصالح ساختمانی ای كه برای ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است عبارتند از: سنگ، گچ، ساروج،ملات،گچ و در بعضی جاها نیز گل بكار رفته است
پشت قلعه آبدانان
در 5 كیلومتری جنوب شهرستان آبدانان و در میان روستا پشت قلعه، بر بلندی تپه ای منفرد كه رودخانه جاری آبدانان از پای آن می گذرد، آثار بنای قلعه ای به چشم می خورد. مصالح به كار رفته در قلعه قلوه سنگ،گچ و ساروج می باشد. قلعه مذكور دارای بخش های متعددی از جمله باروی قلعه، برجك های دیده بانی و نگهبانی، ورودی قلعه اماكن مسكونی و شاهنشین، تونل و پلكان متعلقه بوده است. با عنایت به شیوه معماری، ساختار، نحوه استفاده از مصالح، اجرای طاقها، مطالعه و بررسی سفالهای سطحی منطقه و مقایسه بادگیر اماكن تاریخی حفاری شده، این اثر فرهنگی-تاریخی مربوط به دوران ساسانیان است. بنای قلعه روستا پشت قلعه تحت حفاظت اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری استان است كه در سال 1380 به جهت اهمیت آن و انجام مطالعات باستان‌شناسی و حفاظت و مرمت آن در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
آتشكده سیاهگل ایوان: بنای آتشكده مربوط به دوره ساسانیان است كه در 15 كیلومتری جنوب غربی روستای سرتنگ و در مسیر رودخانه خروشان كنگیر ایوان قرار دارد.این بنا یكی از سالم ترین آتشكده های دوران قبل از اسلام در استان می باشد.این بنا روی چهار پایه ساخته شده و دارای گنبدی یك جداره می باشد.
آتشكده موشكان
آتشكده موشكان از مكان های تاریخی ایلام و در فاصله 3 كیلومتری شهر سرابله قرا دارد كه مربوط به دوران ساسانیان است. این آتشكده از ملات ساروج و سنگ ساخته شده است كه در طول زمان بر اثر حوادث مختلف تخریب گردیده است كه در سال 1382 زیرزمین آتشكده مذكور توسط اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری استان با طاق های قوسی شكل بازسازی گردیده است.
چهار طاقی
یكی دیگر از مكان های تاریخی ایلام چهار طاقی نام دارد. این اثر در شهرستان دره شهر بر روی تپه بنای یك آتشكده به صورت چهار طاقی باقی مانده است .این بنا را در محل طاق می گویند. این بنا تماما با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است و مربوط به دوران ساسانی است.
