پاییز رنگارنگ، سفری متفاوت می‌طلبد. تنوع قومی و طبیعی موجود در خراسان شمالی از آشخانه، بجنورد، اسفراین، شیروان تا فاروج زمینه این سفر را مهیا می‌كنند. آثار تاریخی از دوران مهاجرت آریایی‌ها تا قاجار نیز چاشنی سفر خواهند.
خراسان شمالی با توجه به تنوع قومی و گوناگونی طبیعت، با متغیر بودن هوا هم‌خوانی دارد و یك سفر پاییزی را نوید می‌دهد. مروری بر نام محصولات باغی و كشاورزی معروف این استان مانند انگور، گردو، گیلاس، زردآلو، بادام و سیب،خود مۆید این نكته خواهد بود.
از آنجا كه اساس این سفر بر تنوع قرار گرفت، از شهرستان مانه و سملقان سفر را آغاز می‌كنیم كه اقوام ترك، تركمن، بلوچ، فارس و خاوری در آن ساكن هستند. بیشتر جمعیت را كُرمانج‌ها تشكیل می‌دهند. از لحاظ مذهبی نیز تركیب اكثریت شیعه و اقلیت سنی حنفی را می‌توان دید. منطقه از قدمت بالایی برخوردار است و تپه‌های باستانی همچون بیار، قلعه‌خان یا تیش تپه كه هر یك در روستایی واقع شده‌اند نشان از این قدمت دارد.
«معبد اسپاخو» یكی از آثار برجسته دوره ساسانی در خراسان شمالی است كه در محل به كلیسا مشهور است. این بنا با لاشه سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. این بنا در روستایی به همین نام واقع شده كه با آشخانه حدود 60 كیلومتر فاصله دارد.
«آرامگاه امام‌زاده قاسم» یكی از یادمان‌های مذهبی‌تاریخی دوره قاجار در شهرستان مانه و سملقان است. ایوان ورودی در ضلع شرقی قرار دارد و سقف آن با قوس گهواره‌ای بزرگی پوشش داده شده كه در طرفین آن دو گلدسته با ارتفاع 8 متر ساخته شده است.
«آرامگاه امام‌زاده دلاور» یا محمد دیباج از بقاع متبركه شهرستان مانه و سملقان است كه به دلیل نوسازی‌های مكرر تاریخ ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. روایت شده كه امام‌زاده دلاور یكی از نوادگان امام رضا (ع) بوده است.
روستای «دركش» در فاصله 30 كیلومتری جنوب غربی شهر آشخانه واقع شده و از جاده اصلی 2 كیلومتر فاصله دارد. دركش آب و هوای معتدل، طبیعتی جنگلی و كوهستانی و نیز چشمه‌سارهای بسیار دارد. تنها جنگل بلوط شرق كشور در اطراف این روستا قرار دارد. به‌علاوه در كوهسارها و دره‌های مجاور باغ‌های میوه، انواع گیاهان دارویی و گونه‌های مختلف جانوری وجود دارد. این روستا جزو روستاهای هدف گردشگری خراسان شمالی محسوب می‌شود.
«آبشار بیار» با ارتفاعی حدود 15 متر به فاصله یك كیلومتری جنوب شهر آشخانه، در نزدیكی روستای بیار واقع شده و از ارتفاعات جنوب روستا سرچشمه می‌گیرد.
منطقه حفاظت‌شده «قرخود» با مساحتی حدود 4هزار هكتار، در منتهی‌الیه شرقی جنگل‌های خزری و در غرب شهرستان «مانه و سملقان» قرار دارد و دارای اقلیم مدیترانه‌ای تا نیمه مرطوب معتدل است. نكته جالب تفاوت پوشش گیاهی در دامنه‌های جنوبی و شمالی رشته كوه‌های قرخود است. یكی از ویژگی‌های خاص این منطقه داشتن جامعه كهنسال ارس است.
منطقه شكار ممنوع «بهكده رضوی» با مساحت 23هزار هكتار در 130 كیلومتری غرب مانه و سملقان، در واقع مراتع ییلاقی و قشلاقی تحت پوشش سازمان كشت و صنعت بهكده رضوی است كه با توجه به دارا بودن جمعیت قابل توجهی از قوچ و میش اوریال و آهو توسط محیط‌بانان منطقه حفاظت‌شده قرخود محافظت می‌شود.
پس از عبور از راه‌های فرعی برای دیدن مناطق طبیعی اطراف آشخانه، نوبت به پناهگاه حیات وحش «میاندشت»، یكی از قدیمی‌ترین مناطق چهارگانه می‌رسد. این پناهگاه حیات وحش با مساحتی بیش از 8 هزار هكتار در حدود 10 كیلومتری جنوب شرقی شهرستان جاجرم قرار دارد. تاكنون 120 گونه گیاهی در این منطقه شناخته شده است. از آثار تاریخی می‌توان به بقعه دانیال نبی در روستای پیغمبر در فاصله 80 كیلومتر جاجرم و بقعه معصوم‌زاده زین‌العابدین نام برد.
یكی دیگر از بقاع متبركه، بقعه علی بن مهزیار از فقه‌ها، محدثان و دانشمندان معروف شیعه و از نزدیكان امامان (ع) است كه در قرن سوم هجری می‌زیسته و در برخی از مناطق ایران به عنوان نماینده امامان (ع) انجام وظیفه می‌كرده است. لازم به ذكر است بقعه علی بن مهزیار در شهر اهواز و آرامگاه دانیال نبی (ع) در شهر شوش قرار دارد.
از جاجرم به طرف اسفراین حركت می‌كنیم كه از شهرهای قدیمی محسوب می‌شود. غار تاریخی «عبادتگاه» در روستای گوریان كه نقل است محل عبادت ذاكر معروف «شیخ احمد» بوده، یكی از آثار تاریخی است.
آرامگاه شیخ على اسفراینى از عرفای بزرگ اقطاب سلسلهء ذهبیه است كه در باغ شخصى وی در محلهء قلعهء نوى خواجه‌ها قرار دارد. در حال حاضر، ستون گِلى روى مقبره فرو ریخته است. این عارف معروف، داماد و شاگرد شیخ رشیدالدین محمد بیدوازى بوده است. لازم به یادآوری است در شهرستان اسفراین بیش از 25 مزار و بقعه وجود دارد كه مورد احترام اهالی است. رفتن به این بقاع هم از نظر تاریخی و معماری و هم از نظر مردم‌شناسی اهمیت بسیار دارد.
بنای عظیم امام‌زاده احمدرضا (احمدبن موسی) در حدود 40 كیلومتری غرب اسفراین و 8 كیلومتری جنوب غرب روستای كوران قرار گرفته است. این بنا با هیبتی سترگ، به دور از آبادی‌ها و در میان دشت نسبتاً گرمی قرار دارد. در داخل تالارهای عرضی و همچنین در اطراف بنا، قبور متعددی از اشخاص و اعیان با نفوذ محلی موجود است كه به عصر صفوی مربوط می‌شوند.
بنای امام‌زاده عبدالله كوران در 30 كیلومتری مغرب اسفراین و 5 كیلومتری جنوب غرب آبادی كوران قرار گرفته است. نمای بیرون بنا دارای یك ردیف قرنیز جالبی است كه به صورت آجرچینی لبه‌های بام را تزیین كرده است . گنبد آجری بنا استحكام اولیه را هنوز هم حفظ كرده است. محفظه‌ای در بالای گنبد ایجاد شده كه به صورت یك بادگیر هوای خنك را از طریق روزنه وسط گنبد به داخل بنا هدایت می‌كند. مقابری از اعیان محل درون بقعه وجود دارد كه یكی از سنگ قبرهای قدیمی به نام محب علی بن درویش محمد به سال 1031 هجری است.
بنای شاهزاده زید در حاشیه شمالی روستای توی در مغرب اسفراین واقع شده است. شاهزاده زید بنایی است هشت ضلعی كه در چهار ضلع اصلی آن چهار ایوان كوچك دارد. در داخل این امام‌زاده قبوری از دوره صفویه وجود دارد كه یكی از قدیمی‌ترین سنگ قبرها به تاریخ 1072 هجری و مربوط به میر محمد صادق ولد میر عبدالله است.
امام‌زاده‌ها و معصوم‌زاده‌های دوره صفوی در منطقه اسفراین، در دوره قاجاریه بسیار مورد توجه بوده و كوشش‌های وسیعی برای بازسازی و احیای آنها صورت گرفته و صندوق‌های چوبی هم‌شكل و تقریباً استانداردی برای این امام‌زاده‌ها تهیه كرده‌اند. صندوق چوبی مقبره شاهزاده زید یكی از همین صندوق‌هاست كه تاریخ 1329هجری دارد.
امام‌زاده شاهزاده جعفر، بنا به اعتقاد اهالی روستای كوشكی، فرزند امام رضا(ع) است و زیارتگاه مردم اسفراین و روستاهای اطراف است. بنای امام‌زاده در دوره‌های مختلف تعمیر شده است و بنای فعلی حدود 200 سال قدمت دارد.
آرامگاه شیخ آذری در جنوب شهر اسفراین و حدود یك كیلومتری شمال شرقی خرابه‌های شهر بلقیس و در میان اراضی كشاورزی واقع شده است. چند حلقه چاه و چند درخت توت در اطراف بنا دیده می‌شود. قبر حدود 80 سانتی‌متر از زمین بلندتر است و موزائیك شده و فاقد سنگ قبر است.
با وجود آثار متعدد و عرفا و مشاهیری كه زندگی هر كدام قابل بررسی است از اسفراین خارج شده و از آنجا كه فاصله تا فاروج نسبتاً طولانی است، به بجنورد می‌رویم.
یكی از آثار تاریخی بجنورد، نارین‌قلعه است. شاید مشهورترین نارین‌قلعه در میبد باشد اما شهرهایی چون ورامین، اردبیل، جاجرم، سیروان و بجنورد نیز نارین قلعه‌های خود را دارند. در خارج از مرزهای سیاسی كنونی ایران نیز چند نارین‌قلعه در كشورهای روسیه، عراق، افغانستان، گرجستان وجود داشته یا دارد. نارین‌قلعه یكی از مراكز حكومتی بوده و بالاتر از جاهای دیگر شهر بوده است. در بجنورد نیز بر تپه كهنه كند واقع شده است.
از دیگر دیدنی‌ها، سازه‌ی سنگی آرامگاه باباتوكل واقع در روستای «بابالنگر» است كه سنگ‌های به‌كار رفته در آن بدون تراش هستند. لیكن فاصله ملات‌خور سنگ‌ها بندكشی شده داخل فضا دارای اندود گچ است و تزیینات گچ‌كاری هم به صورت استامپی در آن دیده می‌شود. بنا دارای سردابه و ضریحی چوبی در مركز آن است.
ورودی اولیه بنا دارای دری منبت‌كاری شده با نقوش هندسی و اسلیمی بوده است. قسمتی از این در، در غرفه خراطی موزه مردم‌شناسی سبزوار نگهداری می‌شود. این بنا در روستای بابالنگر در فاصله 85 كیلومتری شمال شرقی شهر سبزوار قرار دارد.
به دلیل آن كه دیدنی‌های بجنورد و شیروان پیش از این توضیح داده شد، مسیر خود را به طرف «فاروج» ادامه می‌دهیم كه دیدنی‌های بسیاری دارد و وقت تنگ است.
فاروج در ایران به نام شهر آجیل معروف است و كمتر مسافری یافت می‌شود كه در این شهر توقف نكند و از این جاذبه یعنی تهیه و فروش آجیل كه شبانه‌روزی فعالیت دارند، استفاده نكند. یكی دیگر از ویژگی‌های شهرستان فاروج حدود 4هزار تاكستان اطراف آن است كه ناگفته پیداست یكی از مرغوب‌ترین كشمش‌های كشور در این شهرستان تولید می‌شود.
علاوه بر شهر، روستاهای «استاد» و «خسرویه» از روستاهای هدف گردشگری، دارای طبیعت زیبا و آثار تاریخی هستند. روستای استاد در كتاب احسن‌التقاسیم مركز حكومت پارت‌ها ذكر شده و اهمیت‌اش در حدی بوده كه در دوران تیموری هم‌زمان با مسجد گوهرشاد در این روستا مسجدی ساخته شده است. این روستای سرسبز در 22 كیلومتری جنوب فاروج واقع شده است. نژاد اهالی به آریایی نسبت داده شده و زبان آنها فارسی است و وجود آثاری چون حمام، مسجد تاریخی، برج سنگی دیده‌بانی و سنگ آسیاب نشان از قدمت این روستا دارد.
روستای خسرویه نیز كه زادگاه آیت‌الله محمدحسن نجفی بوده تاریخی است. در آن سنگ قبرهایی با تاریخ 747 هجری قمری وجود دارد كه با خطی زیبا نوشته و بر روی آن نقوش اسلیمی نگاشته شده است. طبیعت زیبای این روستا هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌كند، روستای خسرویه به‌وسیله رودخانه به دو قسمت تقسیم شده و درختان گیلاس، آلبالو، گردو، هلو، سیب و گلابی بر زیبایی‌های این روستا افزوده است.
از دیگر روستاهای زیبای شهرستان، روستای «تبریان» است كه در آن غار یخچالی وجود دارد. «خبوشان» در شمال غربی فاروج نیز با وجود تپه‌های باستانی و آرامگاه‌هایی از دوره تیموری از جمله مناطق تاریخی منطقه است.
علی‌رغم محرومیت زیاد دهستان سنگر، نمی‌توان از طبیعت بكر و زیبای روستاهای این دهستان مثل روستای خرق به‌راحتی گذشت. وجود باغ‌ها و رودخانه آب گرم، روستای «گرماب» را به یكی دیگر از مناطق دیدنی منطقه تبدیل كرده است. دره زیبای «مایوان»، خانه‌های پلكانی روستای كردنشین «چوكانلو» و روستای خیرآباد از روستاهایی هستند كه شرایط جذب گردشگر را دارند.