«هر كس یك بار مسحور افسون كویر شود، تا پایان عمر رهایش نخواهدكرد.» این جمله معروف را دكتر «آلفونس گابریل»- جغرافیدان و جهانگرد فقید اتریشی- گفته است. او سفرهایی به كویرهای ایران داشته و معروف ترین سفرنامه اش، با عنوان «عبور از صحاری ایارن» به چاپ رسیده است.
صحرا، كویر، بیابان، بادیه و این دست اسامی، گرچه از لحاظ علمی تفاوت هایی با هم دارند و وجوه تمایزشان وابسته به ارتفاع از سطح دریا و مقدار بارش سالانه و نوع پوشش گیاهی و میزان نمك موجود در خاك است، اما برای گردشگران و كویرنوردان تفاوت چندانی ندارند و معمولا وجود تپه ماسه ای های نرم و بلند (یا همان رمل ها)، رودهای شور، دریاچه های نمك، گیاهان كویری و پرندگان و جانوران بیابان زی، باعث جذب مسافران به نقاط كویری می شود.
حدود یك چهارم مساحت ایران را كویر و بیابان تشكیل می دهد و گردشگران كویردوست، معمولا در فصل های پاییز و زمستان عازم این مناطق می شوند. در ماه های سرد سال، گرچه از گرمای سوزان تابستانی كویرها خبری نیست، اما باید مراقب شب های سرد كویر بود.
در این مطلب، 10 منطقه كویری ایران را كه امكان سفر نسبتا راحت به آن ها برقرار است، معرفی می كنیم. سفر به صحرا و بادیه، لذتی فراموش نشدنی دارد و باید حداقل یك بار تجربه اش كرد. بی جهت نیست كه سعدی این چنین حكیمانه می گوید: «به راه بادیه رفتن، به از نشستن باطل».
1- بادگیرهای كویری
روستای خور
در استان خراسان جنوبی و بین شهرهای بیرجند و طبس، روستایی به نام «خور» وجود دارد كه نباید آن را با شهری به همین نام كه معروف به خور و بیابانك است، اشتباه گرفت. این روستا كه همچنان جمعیت و رونق خود را حفظ كرده و بسیاری از مراسم آیینی اش هنوز برقرار است، معماری و بافت هوشمندانه ای دارد. كوچه های پرپیچ و خم، خانه های متراكم و بادگیرهایی كه همگی به خاطر شرایط اقلیمی منطقه است، از ویژگی های این روستا به شمار می رود.
در استان خراسان جنوبی و بین شهرهای بیرجند و طبس، روستایی به نام «خور» وجود دارد
قلعه خشتی، آبگرم، دره «گوده» و آب انبار شگفت انگیز روستا كه ورود به آن چندان هم ساده نیست، از جاذبه های گردشگری اش محسوب می شوند. آب انبار و قلعه خشتی، قدمت شان به دوره صفویه می رسد. هرچه از مركز روستا دورتر شوید و به سمت جنوب روستا بروید، جلوه های كویری بیشتری را می بینید. كشاورزی هم در این روستا رونق خوبی دارد و می توانید از روستاییان، محصولات تازه و سالم خریداری كنید.
چطور برسیم: در مسیر بیرجند به طبس، 85 كیلومتر بعد از بیرجند به روستای خور خواهیدرسید. اگر هم از طبس به سمت شرق می روید، باید سه راه «دیهوك» را به راست و سپس سه راه عرب آباد را به چپ بپیچید. 75 كیلومتر بعد از عرب آباد، روستای خور را خواهید دید.
2- در انتهای زاینده رود
كویر خارا
«خارا» به معنی بیابان است و البته نام یكی از كویرهای استان اصفهان هم هست. استان اصفهان كه دربرگیرنده اقلیم های كوهستانی و كویری متضاد است، یكی از معروف ترین رودخانه های ایران یعنی زاینده رود را در خود جای داده و این رود بعداز عبور از مناطق مرتفع غرب استان، به كویر خارا و تالاب گاوخونی در شرق استان می رسد. كویر خارا در نزدیكی «ورزنه» است كه این شهر هم خودش مناطق كویری و تپه های ماسه ای بلند و معروفی در اطرافش دارد. قدم زدن در ریگزارهای بلند این كویر، استراحت زیر درختچه های تاغ، تماشای انعكاس تصویر طبیعت روی سطح آب تالاب گاوخونی و همچنین تماشای پرندگان این تالاب (البته برای گردشگران سحرخیز)، تفریحات شما در این سفر خواهدبود.
«خارا» به معنی بیابان است و البته نام یكی از كویرهای استان اصفهان هم هست
چطور برسیم: اگر از اصفهان حركت می كنید باید وارد جاده شیراز شوید و در هماناوایل مسیر، جاده شهر «بهراستان» را در سمت چپ تان انتخاب كنید و بهارستان و «نیك آباد» را هم رد كنید تا 45 كیلومتر بعد از نیك آباد به «حسن آّاد» برسید.
اگر هم در نایین هستید، وارد جاده نایین به اصفهان شوید و حدود 25 كیلومتر كه از نایین دور شدید، وارد جاده ورزنه در سمت چپ تان شوید. در همان ابتدای شهر كه وارد كمربندی شده، از سر دیگر شهر خارج شوید، خود به خود وارد جاده «دستگرد» خواهید شد و ابتدا به دستگرد و سپس بلافاصله به حسن آباد خواهید رسید. در هر حال وقتی به حسن آباد رسیدید، یك جاده خاكی در جنوب شرقی این شهر كوچك، شما را به كویر خارا و ساحل غربی تالاب گاوخونی خواهدرساند. البته برای رسیدن به ساحل شرقی این تالاب، باید از جاده ای خاكی كه از میانه كمربندی ورزنه منشعب می شود، استفاده كنید.
3- بلندترین تپه ها
ریگان
شهرت كویر ریگان در استان كرمان، به ارتفاع رمل هایش است. تپه ماسه ای های ریگان كه ارتفاعشان به 75 متر هم می رسد، هم جذابیت تفریحی دارند و هم خواص درمانی. این تپه های متعدد و انبوه، در منطقه ای به طول 25 كیلومتر و عرض چهار كیلومتر قرار دارند و بسیاری از مسافران در آن ها «حمام شن» می گیرند.
كویر ریگان در نزدیكی شهر كوچك «محمدآباد ریگان» در حاشیه جاده بم به زاهدان واقع شده است
كویر ریگان در نزدیكی شهر كوچك «محمدآباد ریگان» در حاشیه جاده بم به زاهدان واقع شده است و برای دیدنش باید به روستای «علی آباد پشت ریگ» بروید. در مسیرتان از «محمدآباد ریگان» به «علی آباد پشت ریگ»، درختان «كهور» را در اطراف جاده خواهید دید. این درختان صحرایی و گرمسیری، هم منظره ای زیبا و هم سایه ای لذت بخش به مسافران هدیه می كنند. بومیان منطقه هم چوب ساقه های خشكیده اش را به عنوان زغال استفاده می كنند. جنگل «كهور ریگان»، یكی از بزرگ ترین رویشگاه های كهور در ایران بوده است و این درختان كهنسال، به تثبیت شن های روان هم كمك می كنند. درخت كهور در كم آب ترین فصول هم به حیات خود ادامه می دهد.
چطور برسیم: اگر از مسیر كرمان به بم برسید باید مسیرتان را مستقیم ادامه دهید تا به «بروات» و «ارگ جدید» و سپس «نرماشیر» برسید. در انتهای شهر نرماشیر یك سه راهی می بینید كه مسیر مستقیمش به زاهدان و مسیر سمت راستش به «محمدآباد» و «ایرانشهر» می رود. جاده سمت راست را انتخاب كنید تا بعد از 50 كیلومتر، به شهر محمدآباد ریگان برسید. از محمدآباد به سمت شرق (یعنی جاده ایرانشهر) رفته، از شهر خارج شوید. سه كیلومتر كه از شهر دور شدید، یك جاده در سمت چپ تان می بینید كه به طرف «علی آباد پشت ریگ» می رود. وارد این مسیر شوید و 10 كیلومتر برانید تا به این روستا برسید. به علی آباد پشت ریگ كه رسیدید، تپه های شنی در سمت چپ شماست و باید خودروی خود را قبل از تپه های شنی پارك كنید.
4- در همسایگی مصر
عروسان
كویر مصر، یكی از معروف ترین كویرهای ایران است و بسیاری از گردشگران تجربه سفر به روستای مصر را دارند، اما در نزدیكی مصر ایران، روستای دیگری هم به نام «عروسان» وجود دارد كه خلوت تر و بكرتر از مصر است و نخلستان ها و رمل های اطرافش، مسافران را شیفته خود می كند.
كویر مصر، یكی از معروف ترین كویرهای ایران است
وجود چشمه در آن منطقه، باعث رونق كشاوزی در عروسان شده البته در دهه های پیشین كه جاده های آسفالته امروزی وجود نداشت و عروسان در مسیر ارتباطی «جندق» به «خلوان» و «طبس» بود، رونق بیشتری هم داشت.
در نزدیكی روستای عروسان، روستای دیگری هم به نام «محمدآباد كوره گز» هست كه امروزه فاقد سكنه دائمی است و فقط یكی از خانه های قدیمی اش به صورت اقامتگاه گردشگران درآمده است. در مناطق نزدیك به عروسان مصر، دو روستای هم نام، یكی «عروسان گلستان» یا همان «عروسان گرمه» و دیگری «عروسان چوپانان» هست كه باید در مسیریابی تان به این مسئله دقت كنید.
چطور برسیم: چه از مسیر نایین و انارك و چوپانان و چه از مسیر دامغان و معلمان و جندق كه وارد جاده خور و بیابانك شوید. بین شهرهای فرخی و خور، خروجی روستای مصر را خواهیددید. وارد این جاده فرعی و آسفالته شوید و 15 كیلومتر برانید تا تابلوی جاده عروسان را در سمت راست تان ببینید. این جاده، خاكی است و البته خودروهای سواری هم از آن عبور می كنند. 20 كیلومتر كه در آن راندید، به یك دوراهی می رسید كه مسیر سمت چپش به روستای عروسان كه در همان نزدیكی است، می رود و جاده سمت راستش به روستای محمدآباد كوره گز منتهی می شود.
5- جایی برای آرامش
دِه سَلم
كلوت های شهداد در یك سر جاده شهداد به نهبندان واقع شده اند و كویر «ده سلم» هم در سر دیگر این جاده است. این روستا از توابع شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی محسوب می شود. وجود آب و قنات در روستا باعث شده كه ده سلم با وجود دوری اش از شهرها، همچنان پابرجا بماند و البته همین دوربودن از هیاهوست كه گردشگران را جذب خود می كند.
دِه سَلم از توابع شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی محسوب می شود
دو قلعه قدیمی روستا هم مانند خانه هایش، گِلی هستند و منظره نخلستان های روستا هم برای مسافران جذاب است. به جز آب شیرین و قنات، یك رود شور هم در حاشیه روستا جاری است و در اطرافش بلورهای نمكی تشكیل شده كه برای دیدن آن و نیز برای پیاده روی در ریگزارهای كویری ده سلم، باید به حاشیه روستا بروید. همچنین در ابتدای سفرتان و در مسیر رسیدن از نهبندان به ده سلم، از منطقه ای كوهستانی عبور خواهیدكرد كه كوه های مینیاتوری (مریخی) را هم خواهیددید.
چطور برسیم: در استان خراسان جنوبی و در انتهای شرقی نهبندان وارد جاده شهداد و كرمان می شوید. حدود 85 كیلومتر كه از نهبندان دور شدید، بعد از ایست بازرسی، یك دوراهی می بینید كه جاده سمت راستش به شهداد می رود و مسیر سمت چپش، بعد از دو كیلومتر شما را به ده سلم می رساند.
6- یك دنیا شگفتی
كلوت های شهداد
كلوت ها معروف ترین نماد كویر لوت هستند. این عارضه های طبیعی شگفت انگیز و كم رقیب، كلوخ هایی سخت و توپُر و مرتفع هستند كه طی سال های طولانی و بر اثر مقاومت در برابر فرسایش باد، شكل گرفته اند. وسعت این منطقه به حدی است كه لقب «ابرشهر كلوخی» به آن اطلاق می شود.
جاده شهداد به نهبندان، كه دو استان كرمان و خراسان جنوبی را به هم متصل می كند، از گوشه این شهر خیالی عبور كرده و شما می توانید به راحتی كلوت ها را از نزدیك ببینید و البته اگر ماجراجو باشید، با رعایت نكات فنی وارد قسمت های بكر كویر شوید.
كلوت ها معروف ترین نماد كویر لوت هستند
در حوالی كلوت ها پوشش گیاهی از نوع نِبكا (گلدان های وارونه) است و وقتی وارد بخش های مركزی كویر لوت بشوید، دیگر خبری از هیچ نوع پوشش گیاهی نیست و اصولا هیچ حیاتی در چاله مركزی كویر لوت وجود ندارد، حتی باكتری! یكی از عجایب كویر شهداد، نزدیكی اش به منطقه سردسیر و قله های «سیرچ» و «باغ بالا» است. اگر در ماه های سرد سال (و حتی نوروز) به منطقه سفر كنید، در میان گرمای كلوت ها می توانید از دوردست، برف را روی قله های این كوه ها ببینید.
چطور برسیم: كرمان به ماهان دو جاده دارد. یكی «جاده دولتی» و دیگری «جاده هفت باغ». باید وارد جاده دولتی شوید و درمیانه مسیر (تقریبا 20 كیلومتر بعد از كرمان) سه راهی را به چپ بپیچید تا بعد از عبور از جاده ای كوهستانی و یك تونل بلند، ابتدا به سیرچ و سپس به شهداد برسید. اندكی مانده به ورودی شهداد، جاده نهبندان در سمت چپ تان است كه باید واردش شوید و حدود 50 كیلومتر برانید تا كلوت های شگفت انگیز شهداد را ببینید.
7- نوك شمالی كویر
زمان آباد
استان سمنان هم بخش های قابل توجهی از دشت كویر مركزی ایران را در خود جای داده كه «خار توران» معروف ترین آن هاست. این منطقه حفاظت شده كه زیستگاه یوزپلنگ و گور ایرانی هم هست، یكی از بهترین مناطق برای رمل نوردی و بالا و پایین رفتن روی تپه های ماسه ای است. آب و هوای گرم و خشك و بیابانی، باعث رویش درختچه های زیبای تاغ در منطقه شده و رودهای كوچك و شوری كه به «كال شور» سبزوار می ریزند هم بر جذابیت های بصری منطقه افزوده است. روستای «زمان آباد» در كنار جاده آسفالته واقع شده است و مناطق كویری اش در شمال و شرق روستا واقع شده اند.
چطور برسیم: در مسیر شاهرود به سبزوار، 12 كیلومتر بعد از «میامی»، وارد جاده «بیارجمند»، در سمت راست تان شوید. در میدان واقع در انتهای بیارجمند، جاده «خانخودی» و «كاشمر» را انتخاب كنید. 110 كیلومتر بعد از خانخودی، به زمان آباد خواهید رسید. تقریبا 35 كیلومتر قبل از زمان آباد هم، یك جاده فرعی و خاكی در سمت چپ تان است كه شما را به رضاآباد می رساند.
8- لب مرز كویر
نمكزار سیرجان
سیرجان یكی از نقاطی است كه اتصال بین دو اقلیم كوهستانی و كویری را در استان كرمان برقرار كرده است. از یك سر، راه دارد به «بَلوَرد» و «بافت» و از سوی دیگر، به نمكزار و كویر. دریاچه نمك سیرجان كه مهمترین نماد كویری منطقه است، در غرب شهر سیرجان قرار دارد.
سیرجان یكی از نقاطی است كه اتصال بین دو اقلیم كوهستانی و كویری را در استان كرمان برقرار كرده است
این كفه نمك كه یكی از بزرگ ترین ذخایر نمكی در كشور به حساب می آید، پس از بارش باران تبدیل به دریاچه ای پر از آب شور می شود و البته به دلیل گرمای منطقه، آبش ظرف مدت كوتاهی تبخیر و مجددا به كفه ای از نمك تبدیل می شود. اگر در روزهای میانی ماه قمری به آن جا بروید، درخشش مهتاب روی بلورهای نمكی دریاچه بسیار زیباست. در خود شهر سیرجان هم می توانید نمادهایی از كویر را ببینید، از جمله «بادگیر»، كه معروف ترین آن ها «بادگیر چپقی» است كه شكل و شمایلی متفاوت با سایر بادگیرها دارد.
چطور برسیم: در مسیر ارتباطی سیرجان به نیریز و شیراز، 40 كیلومتر كه از سیرجان دور شدید، دریاچه نمك سیرجان را در سمت راست جاده خواهیددید. مهم ترین نشانه آن منطقه، معدن «گل گهر» سیرجان در سمت مقابلش است. اگر حوصله رانندگی طولانی ندارید، می توانید از قطارهای مسیر بندرعباس كه در ایستگاه سیرجان توقف دارند، استفاده كنید.
9- راحت و نزدیك
مرنجاب
برای آن ها كه می خواهند سفری یك روز از تهران به كویر داشته باشند، یكی از ساده ترین انتخاب ها، كویر «مرنجاب» است. این كویر كه در نزدیكی كاشان و در حاشیه دریاچه نمك واقع شد، اكثر نمادهای كویری یعنی رمل و درختچه های بیابانی و چاه های دست كن و آب انبار و دریاچه نمك و كاروانسرا را دارد و به جز جاده اش كه خاكی است، از لحاظ نزدیكی به پایتخت و امكانات بین راهی، گزینه ای مطلوب به شمار می رود.
كویر «مرنجاب» در نزدیكی كاشان و در حاشیه دریاچه نمك واقع شده است
كاروانسرای مرنجاب كه در زمان شاه عباس صفوی بناشده، در مسیر گرمسار به كاشان و اصفهان قرار دارد و هم اكنون نیز برای اسكان گردشگرانی كه قصد شب مانی در مرنجاب را دارند، مورد استفاده واقع می شود. كویر مرنجاب در حاشیه پارك ملی كویر است و در بسیاری از جاهایش رمل های نرم برای پیاده روی گردشگران یافت می شود. اگر به كویر مرنجاب می روید، می توانید در نزدیكی «آران و بیدگل» به دیدن «شهر زیرزمینی نوش آباد» هم بروید.
چطور برسیم: در «میدان شهید منتظری» كاشان (یا همان فلكه اكسپورت) وارد بلوار كارگر شوید و از روی پل راه آهن هم عبور كنید تا به آران و بیدگل برسید. در دومین میدان كه كوچك تر از میدان اول است، دور بزنید و از اولین خروجی (نبش پمپ بنزین) را به راست بپیچید و در مسیرتان تابلوهای مرنجاب و دریاچه نمك را دنبال كنید تا به اتدای جاده خاكی و چهار كیلومتری كاروانسرای مرنجاب برسید. در این جاده بعد از 25 كیلومتر، اولین راه دسترسی به دریاچه نمك را در سمت چپ تان می بینید. پنج كیلومتر جلوتر، آب انبار و تپه ماسه ای های جذابی را در سمت راست تان می بینید. در انتهای جاده هم راهی دیگر به دریاچه نمك و سپس كاروانسرا در سمت چپ تان است و البته آن جا هم پر از رمل است برای تپه نوردی.
10- آسان و مجهز
متین آباد
كویر «متین آباد» به سبب وجود كمپ كویری مجهز، یكی از گزینه های كویرگردی به ویژه برای مسافرانی از تهران و اصفهان است كه می خواهند در یك سفر دو روزه كویری در آخر هفته، هم راه سفرشان كوتاه باشد و هم شبی را در كویر بخوابند. این كمپ كه برخلاف كاروانسراهای قدیمی كویرها، نوساز و كاملا مجهز است، سه نوع امكانات اقامتی به شكل چادر، كومه كاهگلی و اتاق مردن دارد.
كویر «متین آباد»، یكی از گزینه های كویرگردی به ویژه برای مسافرانی از تهران و اصفهان است
تجهیزات سرمایشی و گرمایشی موجود در كمپ به شما این امكان را می دهد كه در هر فصلی به آن جا سفر كنید. همچنین امكانات تفریحی مانند رصد، دوچرخه سواری، موتور چهارچرخ، شترسواری و نیز بازدید از مزارع ارگانیك و مركز پرورش شترمرغ، از سرگرمی های جنبی شما در این سفر خواهدبود.
رمل های كویری متین آباد هم در نزدیكی كمپ و در مجاورت روستای متین آباد واقع شده اند. یكی از ویژگی های جالب این كمپ، بهره گیری از انرژی های پاك (مانند انرژی خورشیدی) و همچنین سیستم بازیافت صحیح زباله است.
چطور برسیم: در آزادراه قم- كاشان- اصفهان، تقریبا 60 كیلومتر بعد از كاشان، خروجی ابیانه و «بادرود» را خواهیددید. آن جا از آزادراه خارج شوید و در همان ابتدا مسیر سمت راست را انتخاب كنید كه از زیر آزادراه رد می شود و شما را به بادرود می رساند. در بادرود به چپ بپیچید و با توجه به تابلوهای راهنمای كمپ متین آباد. از «خالدآباد» و «دهباد» و «فمی» عبور كنید تا به روستای متین آباد برسید. جاده دو كیلومتری دسترسی به كمپ، خاكی است و كمی قبل از روستا و در سمت راست تان قرار دارد.