گُمیشان؛ شهری كه یادگار اشكانیان دریانورد است

كمیش دپه یكی از شهرهای استان گلستان می‌باشد. این شهر در شمالی‌ترین قسمت حاشیه شرقی دریای خزر قرار دارد و از طرف شمال به كشور تركمنستان، از جنوب به بندرتركمن، از شرق به آق قلا و از طرف غرب به دریای خزر ختم می‌شود. این شهر با بندر تركمن حدود ۱۹٫۵ كیلومتر فاصله دارد.

سندهای تاریخی بی شماری هست كه نشان می دهد «گمیشان» یكی از هسته های یك جانشینی اشكانیان بوده، آن هم درست زمانی كه «گرگان رود» از وسط این شهر می گذشت و به دریای خزر می ریخت.
 
به همین خاطر است كه برخی از تاریخ دانان می گویند كه كالاهایی كه استان گلستان می آمده، بعد از عبور از بندر تركمن و بندرگز، در ساحل گمیشان روزی زمین گذاشته می شده تا فردا صبح، با كشتی به سوی شمال و غرب دریای خزر برود و این یعنی، گمیشان درست ایستگاه پایانی مسیر خاكی جاده ابریشم و آغاز جاده ابریشم آبی است. پس كجا هستیم؟ جایی در حاشیه استان گلستان، آن جا كه شهر كوچك و كم جمعیت گمیشان، با خانه هایی باقی مانده ار روزگاری دور، سبك معماری متفاوتی را در شهر به نمایش گذاشته اند.

زندگی قاجاری یك بندر
 و با گفتن این جمله، كمی در خیابان های شهر می چرخیم و آرمیده ادامه می دهد: «به نظر می رسد در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه و محمدعلیشاه قاجار برخی از تجار تراكمه از طریق تجارت دریایی و رفت و آمد به روسیه ثروتمند شدند. آنها با الهام از سبك معماری شهرهای روسیه به بنای ساختمان های چوبی در این شهر پرداختند.» و بعد از چند بازرگان گمیش تپه ای نام می برد؛ بزرگانی چون «آنه محمد ساری»، «عطا حاجی خوزین»، «آشور خزین» در گمیش تپه و «شوخبای» در روستای خواجه نفس كه اگر خانه آن ها هنوز در شهر باشد، به نام خود آن ها شناخته می شود.
 
آرمیده معتقد است كه ساخت این عمارت های مرتفع دو، سه طبقه ای، برای دور ماندن از رطوبت زمین و از سوی دیگر در بهره گیری بیشتر از باد، ریشه دارد كه در واقع این بناها را می توان برون گرا دانست. اغلب این ساختمان ها تماما از چوب و الوارهایی كه از روسیه تزاری وارد می شده، بنا شده اند و در ساخت آن ها معماری خاصی به كار گرفته شده است.»

حكایت دریانوردان
 دوباره نقش دریا در زندگی مردم گمیشان پررنگ می شود؛ تصور كشتی هایی كه از آن سوی آب ها، سبك زندگی را با خود برای این منطقه به ارمغان می آورده اند، توجهم را بیشتر به حرف هایش جلب می كند: «بخش عظیم این چوب ها و تخته ها (به خصوص از نوع نراد) از راه دریا و به وسیله تجار و دریانوردان تركمن از روسیه و شهرهای هشترخان، بادكوبه و چند شهر دیگر به این جا حمل می شده اند.
 
در این مورد محمدعلی قورقانچی، مامور قشون دولت قاجار كه به سال 1321 ه.ق از گمیش تپه دیدن كرده بود، در كتاب خود می نویسد: «... امروز از روسیه 150 باب مغازه چوبی به گمیش تپه آورده اند كه خیلی قشنگ است و بازارشان رواجی دارد...» این البته تمام مصالح مورد نیاز این ساختمان ها نبود و مجبور بودند مقداری الوار هم از جنگل های جنوب لیوان و كردكوی تهیه كنند.
 
اگر داخل یكی از این خانه ها بروید، اتاق های تودرتو، دالان های طویل و شومینه های شان، منحصر به فرد است و حكایت از كار مهندسی و كارشناسی این بناها دارد. راه پله ها، نرده ها، ستون ها، در و پنجره، كف جلو ایوان اطاق ها و چوب كاری زیر سقف از مختصات كلی معماری و ساخت بناها در گمیشان بوده است.

میراث فردا
 برای دیدن بخش های دیگر گمیشان باید آرمیده را ترك كنم. اما پیش از آن كه خداخافظی بگوییم، چند خانه قدیمی را در گمیشان نشانم می دهد كه به نام شناخته می شوند و می گوید: «باید حواس مان به این میراث تاریخی باشد. شهر گمیشان با داشتن همین خانه های منحصر به فرد می تواند حیات خود را تا سال ها از طریق گردشگری تامین كند،اما چه فایده كه مسئولان به این مهم توجه ندارند و در عوض، بافت قدیمی شهر كه چنین مروارید هایی در خود دارد، به محله ای برای افراد كم درآمد بدل شده.»
 
اسم چند محله از محله های قدیمی گمیشان را گوشه كاغذهایم یادداشت می كنم تا اگر شد در مسیرم سری به آن ها بزنم: «خوزینی ها»، «مظفری ها»، «شیرمحمدی ها»، «شیروانی ها» و «مصطفایی ها».