طرح، نقش و شیوه بافت هر گلیم رمز و راز و پیشینه‌ای دارد كه آن را به آفرینشی ارزشمند و چشم‌نواز تبدیل می كند؛ ثبت و مستندنگاری این صنایع دستی مردم كرمان زمینه‌ساز ماندگاری و انتقال به نسل‌های بعد خواهد بود.
دست‌بافته‌های كرمان در واقع تنها یك وسیله كه روی آن بنشینیم یا برای زیبایی جایی از خانه آویزانش كنیم نیست؛ حرف ها دارند برای گفتن؛ از طرح، نقش، نخ، رنگ، نوع بافت و سبك زندگی مردم و قومی كه سال ها و بلكه قرن ها سینه به سینه از مردان مرد و زنان زن این سرزمین به اینجا رسیده است؛ اگر شنوا باشیم، حرف هایش حرف ها دارند برای شنیدن.
به گزارش ایرنا استان كرمان با سابقه تاریخی و فرهنگی كهن و سرزمین چهار اقلیم، مهد انواع صنایع ساخت دست است، به طوری كه باوجود گسترش شهرنشینی و ظهور ابزار و وسایل مدرن و تغییر سبك زندگی در دهه های اخیر، هنوز در هر شهر و روستای كرمان می توان آثار و تولیدات صنایع دستی را مشاهده كرد.
دست‌بافته های استان كرمان شامل فرش، قالی، انواع گلیم و حصیر از مشهورترین و نفیس ترین محصولات زیرانداز حوزه صنایع دستی دیار كریمان محسوب می شود كه آوازه جهانی دارند و زینت بخش كاخ های مجلل و خانه ها در داخل و خارج از كشور هستند.
به همین مناسبت پای گفت و گو با عقیل سیستانی هنرمند، پژوهشگر و مدرس دانشگاه كه در حوزه گلیم سیرجان و دست‌بافته های عشایری استان كرمان تحقیقات و نوشته های ارزشمندی را در كارنامه دارد نشستیم تا با سابقه و ماهیت گلیم در استان بیشتر آشنا شویم.
این پژوهشگر و محقق صنایع دستی استان كرمان معتقد است كه ثبت و مستندنگاری علمی، دست‌بافته استان و بویژه منطقه سیرجان را از زوال و نابودی نجات می دهد و به معرفی آنها نیز در كشور و دنیا كمك می كند.
وی اكنون دانشجوی دكتری پژوهش هنر در دانشگاه تهران است و مشغول تالیف كتاب دایره المعارف گلیم شهر جهانی سیرجان كه تاكنون ۲ جلد آن انتشار یافته؛ جلد دوم این دایره المعارف اواخر سال ۱۴۰۰ در حاشیه نشست شورای راهبردی ارزیابی شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی كشور رونمایی شد.
روستای دارستان سیرجان و این شهرستان به سبب گلیم شیركی پیچ به عنوان دهكده جهانی گلیم به ثبت رسیده اند.
سیستانی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با بیان اینكه براساس تحقیقات، گلیم بافی در تمامی مناطق عشایرنشین و روستانشین استان كرمان در بین اقوام مختلف وجود داشته است گفت: گلیم محصولی است كه از درگیری تاروپود نخی، پشمی و مویی یا تمام‌پشم به دست می‌آید و بیشترین كاربردش فرش زیر پا و دست‌بافته های كیسه‌ای است.
وی با بیان اینكه امروزه گلیم اغلب به شكل غیركاربردی و تزئینی نیز در خانه های شهری به كار می رود افزود: از طرفی بافت گلیم قدیمی ترین شیوه فرش‌بافی است و در یكی از انواع رشته صنایع دستی و هنرهای سنتی گروه دست‌بافته داری و غیرداری قرار می گیرد كه ماده اولیه و اصلی آن از پشم گوسفند یا دیگرچهارپایان اهلی به دست می آید.
محقق دست‌بافته های روستایی و عشایری استان كرمان تاكید می كند: اگرچه تاریخ دقیق بافندگی در این منطقه، به دلیل وجود نداشتن فرش رقمدار و قدیمی، حتی در یافته های باستان شناسان و به دلیل ضایع شدن پشم در گذر زمان غیرممكن به نظر می رسد، اما مسلم است كه ارتباط مستقیمی بین زندگی شبانی و گله داری با بافندگی وجود داشته است.
محدوده وسیع دست بافی
سیستانی اظهار داشت: كرمان یكی از استان های تاریخی و مهم كشور و نیز سیرجان هم یكی از مهم ترین شهر های استان و جنوب شرق كشور در این زمینه به شمار می روند كه دست‌بافته زیبای آنها در جهان شهرت دارد و در جنوب شرق ایران شاخص هستند؛ بافندگی در این منطقه بیشتر كار زنان و دختران است و دست‌بافته های بسیار زیادی از این استان و شهر جهانی سیرجان در موزه های بزرگ دنیا وجود دارد.
وی با اشاره به اینكه بیشترین فعالیت مربوط به هنر بافندگی و گلیم بافی در شهرستان سیرجان انجام می شود تصریح كرد: تقریباً در تمامی ایلات بزرگ و مهم این منطقه از جمله افشار، بُچاقچی، رایینی، قرایی، خواجویی، خراسانی، لُری و طوایف شول، آل سعدی، میرپاریزی و طوایف مستقل میرپاریزی، محمودآبادی، نجمی و زیدآبادی در هفت نقطه شهری سیرجان، نجف شهر، پاریز، هماشهر، زیدآباد، بَلوَرد و خواجوشهر و پنج بخش مركزی، پاریز، گلستان، زیدآباد و ۱۰ دهستان چهارگنبد، پاریز، گلستان، شریف آباد، نجف آباد، سعادت آباد، ملك آباد، و محمودآباد از قدیم به كار بافت گلیم مشغول بوده اند كه امروزه نیز ادامه دارد.
كاربرد گسترده گلیم
این محقق صنایع دستی گلیم استان كرمان می افزاید: گلیم به شكل سنتی و كاربردی به عنوان روانداز و روكش لوازم عشایری و گلیم روباری به عنوان دست‌بافته كیسه ای (كشكدان، دستدان، توشه دان، توبره، نمكدان، جوال، ركعت، مفرش، خوره، خُرجین و غیره) و پوشش حیوان(باربر پالان، جل و روزینی اسب، قاطر، شتر و الاغ) استفاده می شده است.
به گفته وی همچنین از گلیم برای پوشانیدن زمین خانه های روستایی، سیاه چادر و سقف آن(كناره، پادری، مسند، گلیم زیرانداز) و به عنوان سفره های آردی، غذاخوری، پیش انداز، دستورخوان، گهواره بچه ننو و سایر تزئینات حیواناتی همانند افسار، سینه بند، زانوبند، مچ بند، گردنبند و پیشانی بند و دست‌بافته های تزئیناتی و كاربردی همانند دموك بند، جادعایی، سفره آویز، بندننی، نوار، تنگ و غیره استفاده می شود.
تنوع زیاد در تكنیك و روش
وی با بیان اینكه گلیم بافی در استان كرمان شهر جهانی سیرجان دارای تنوع زیادی در تكنیك و روش بافت است ادامه می دهد: بر اساس تحقیقات، از گذشته تاكنون حداقل هشت تكنیك گلیم بافی از جمله ساده بافی، جفت قلاب معروف به چهل ماشوله یا سینه ریزیا چپی و خارا، سوزنی ضخیم، گلیم فرش یا گلیم تركیبی، تك قلاب و جفت قلاب شیركی پیچ وجود داشته كه در شهر جهانی سیرجان تكنیك های شیركی پیچ و گلیم فرش از شهرت بیشتری نسبت به سایر تكنیك های گلیم بافی برخوردارند.
سیستانی بیان كرد: منطقه سیرجان، یكی از مناطق مهم و معروف عشایرنشین در كنار شهرستان های بافت، رابُر، اُرزوئیه، بردسیر، شهربابك، جیرفت، عنبرآباد، كهنوج، منوجان، فاریاب، قلعه گنج و رودبار نوب از مهمترین مناطق بافت و تولید گلیم در استان كرمان هستند.
وی تاكید می كند: تنوع و كیفیت بالا در ابعاد، طرح، نقش، افكار، اقوام و كاربرد دست بافته بخصوص گلیم دست‌بافته در سیرجان و استان كرمان باعث شده تا گلیم این مناطق یكی از خاص ترین كالاهای صنایع دستی و هنرهای سنتی كشور زمان حاضر باشد.
تنوع، ماندگاری رنگ و نقوش اصالت دار
پژوهشگر حوزه گلیم كرمان تنوع و ماندگاری رنگ، كیفیت بالا، گیاهی و بومی بودن رنگ زاها و نباتات مورداستفاده در این دست‌بافته و استفاده از مواد اولیه طبیعی و بومی در تار و پود محصولات، بهره گیری از نقوش بومی و اصالت دار در این دست بافته و وجود بافندگان ماهر و خبره را از مهمترین امتیازها و مزیت های گلیم استان بویژه شهرستان سیرجان بر می شمارد.
وی می گوید: در واقع بسیاری از زنان و دختران شهرستان سیرجان عشایر و روستایی نشین بوده اند كه بافندگی یكی از هنرهایشان محسوب می شده و آن را سینه به سینه از مادرانشان یاد گرفته اند و گلیم بافی هنوز هم بخشی از وظایف روزانه زنان قوم افشار و منبع مهمی برای درآمد خانواده محسوب می شود.
سیستانی افزود: از جمله بافندگان گلیم در سیرجان، اقوام افشار و بچاقچی هستند كه در دنیا دست بافته های افشار معروف است و همچنین این شهرت، بی ارتباط با اعتبار جهانی دست بافته های افشاری و غیرافشاری سیرجان در گذشته نیست و بسیاری از دست بافته های افشار منطقه سیرجان در موزه ها و كلكسیون های(مجموعه) خارج از ایران وجود دارد كه با ثبت جهانی گلیم این شهرستان در ۱۳۹۶ از سوی شورای جهانی صنایع دستی، این اعتبار رسمیت بیشتری پیدا كرد و نیاز به توسعه و معرفی بیشتری با نگاه ملی و بین المللی دارد.
وی تصریح می كند: از ویژگی های گلیم سیرجان، نوآوری و خلاقیت در رنگ، تلفیق، تركیب نقوش و طرح های سنتی و بومی این منطقه است كه برخلاف برخی كالاهای صنایع دستی تولید امروز یا دهه های اخیر كه به سلیقه مصرف كننده توجه ندارند، تولیدكنندگان و بافندگان این منطقه با حفظ كاراكترهای (شاخص های) بومی و ملی، براساس سلیقه مصرف كننده در محصولاتشان تغییر ایجاد كرده اند.
محقق دست بافته های روستایی و عشایری كرمان ادامه داد: شیوه تولیدمحصولات گلیم سیرجان سنتی، بومی و دارای اصالت است و گلیم این منطقه معرف فرهنگ، رسوم، آداب و نماد و نشانه بومی و اقلیمی این منطقه است؛ به طور مثال گلیم تولید شده در سیرجان با مناطق همجوار مانند جیرفت، بردسیر و سایر مناطق همانند فارس، سیستان و آذربایجان قابل تفكیك و شناسایی است.
وی تاكید می كند: داشتن ارزش اقتصادی، فرهنگی، اقلیمی و اجتماعی از ویژگی های گلیم ها در مناطق مختلف استان كرمان محسوب می شود؛ از آنجا كه گلیم دارای وزن مناسبی است و حمل و نقل آن چندان دشوار نیست مورد توجه خریداران داخلی و خارجی قرار دارد و گلیم بافی امروزه در سیرجان از لحاظ تأمین درآمد مالی در درجه اول مشاغل خانگی قرار دارد.
به گفته سیستانی گلیم سیرجان را می توان در تمامی منازل روستایی، عشایری و شهری منطقه دید كه این نشان از ارزش فرهنگی، بومی و اجتماعی این رشته است.
مستند نگاری گلیم عشایر كوهپنج
این محقق در ادامه با اشاره به رونق گلیم بافی در شهرستان سیرجان اظهار داشت: یكی از ظرفیت های خوب منطقه سیرجان این است كه همان بافندگانی كه در گذشته دست بافته های عشایری می بافته اند، امروزه گلیم می بافند و سیر مراحل بافت اعم از پشم چینی، پشم ریسی، كلاف كردن پشم، دار كشی، چله كشی و خالصه بافت آن و بریدن گلیم، كز دادن و شست وشوی آن توسط یك نفر یا یك خانواده در این منطقه انجام شود.
بافتی تابع ذهن خلاق بافنده
وی می گوید: بدون شك، در بین صدها دست بافته عشایری و روستایی بندرت چندطرح می توان یافت كه شبیه هم باشند، چون بافت هریك براساس طرحی از پیش آماده نبوده، بلكه بیشتر تابع ذهن خالق، ذوق و فرهنگ خاص بافنده بوده است؛ در واقع دست هنرمند، همواره زیبایی طبیعت را به صورت طرح و نقش بر دست بافته منعكس كرده و بسته به بافنده آن و نوع ضربات دفتین و مقدار كشش پود و تنظیم تار، باعث تنوع بافت از یك نوع طرح می شود.
تمایز بافت شهری، روستایی و عشایری
پژوهشگر گلیم سیرجان اعتقاد دارد كه تنوع یكی از ویژگی های هنری و ارزشمند دست بافته عشایری و روستایی چنین اقلیمی است كه از ذوق، خلاقیت، احساس و باور بافنده منطقه سرچشمه می گیرد و وجود سه سبك بافندگی اعم از شهری بافت، روستایی بافت و عشایری بافت در استان یكی از وجوه تمایز این اقلیم با سایر مناطق فرش بافی كشور است.
سیستانی با اشاره به تدوین مجموعه كتاب دایره المعارف دست بافته داری استان كرمان گفت: نخست به این باور رسیدم كه چنانچه فرش، هنر بافندگی سیرجان، استان كرمان و ایران، مستندنگاری، ثبت و منتشر می شد، مسئولان و متولیان مربوطه آنها را نادیده نمی گرفتند و بیگانگان نیز به این سادگی دست به كپی برداری و تقلید از آن نمی زدند؛ همچنین در درجه دوم جای خالی اهمیت چنین پژوهشی، با توجه به ظرفیت منطقه، برای حفظ، ترویج، توسعه و ارتقای فرهنگ و سنت ارزشمند گذشته و ثبت و انتقال آنها به آیندگان محسوس بود.
روند رو به كاهش تولید
وی تصریح كرد: در دهه های اخیر، از یكسو روند تولیددست بافته ها با همه كاركردهای سابق در این اقلیم رو به كاهش است و از سوی دیگر به دلیل ارزش و خواهان این دست بافته ها در خارج از مرزهای كشورمان، اغلب چنین دست بافته های ارزشمندی بدون ثبت و مستندنگاری در جایی به مرور از كشور خارج می شوند كه با این تفاسیر می توان گفت اغلب آنها رو به زوال و فراموشی رفته اند.
پژوهشگر حوزه گلیم كرمان تاكید می كند: در واقع زیربنا و انگیزه اصلی تحقیق و پژوهش میدانی كتاب های اخیر، تلاش برای ثبت، مستندنگاری، نمایش و معرفی علاقه، شوق، ذوق هنری و سختكوشی زنان و دختران بافنده برای خلق دست بافته بود كه در ادامه با تشویق دوستان و علاقه شخصی، شكل جدی به خود گرفت و كماكان این روند ادامه دارد و درباره برخی از طرح ها و نقوش در این مجموعه كتب برای اولین بار، به طور جدی، پژوهش علمی و میدانی به عمل آمده است.
وی با بیان اینكه من عاشق صنایع دستی و دست بافته های كرمان هستم افزود: همیشه یكی از افتخاراتم این است كه در مورد ارزش های هنری، تاریخی و فرهنگی این حوزه تحقیق و صحبت كنم و بنویسم و فرش بافی مهمترین، عمومی ترین و غنی ترین هنر استان كرمان و منطقه سیرجان است.
به گفته سیستانی، در گذشته فرش بافی و صنایع دستی مهمترین حوزه درآمد و اشتغال مردمان استان بوده اما در دوران معاصر متاسفانه زیاد مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته است.
این محقق تصریح می كند: فرش بافی استان كرمان و منطقه سیرجان خلاءهای بسیاری دارد و كماكان با فقدان شواهدی در این زمینه، به شكل مدارك تاریخی مستدل مواجه است؛ در واقع جای خالی یك منبع علمی برای پاسخگویی به علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران خالی بود كه این كتاب ها می توانند مشكلات بسیاری از افراد نیازمند به اطلاعات این حوزه را برای پژوهش های تخصصی تر، بین رشته ای و غیره برآورده كند.
سیستانی اظهار داشت: اگرچه هنرهای سنتی و صنایع دستی استان كرمان ارزش های نهفته زیادی دارد ولی یكی از ضعف های مهم آن توجه نداشتن به مستندنگاری تاریخی دقیق این رشته هاست كه معتقدم مقوله تحقیقات علمی و پژوهش در كشور ما جدی نیست و امیدوارم تغییرات اساسی در این حوزه صورت گیرد.
نویسنده كتاب دایره المعارف دست بافته های روستایی و عشایری كرمان اظهار داشت: بر اساس تحقیقات می توان گفت منطقه سیرجان در ۱۷۵ كیلومتری غرب مركز استان كرمان، یكی از غنی ترین مناطق به لحاظ تعدداقوام بوده است كه در دوره های متوالی، به دلایل مختلفی به این منطقه كوچ كرده اند یا كوچ داده شده اند كه به این دلیل كه هر ایل و طایفه، آداب، رسوم و فرهنگ خاصی دارد با دیگران متفاوت است و تاكنون دست بافته های مذكور، آنچنان كه شایسته و سزاوارش بوده، معرفی نشده اند و پژوهش ژرفی درباره ویژگی، نام و فلسفه طرح و نقش، سیر تغییر باور مردم و مهمترین آن، یعنی هویت ایالت بافنده و تنوعشان صورت نگرفته است.
رونمایی از دایره المعارف دست‌بافته های عشایری استان كرمان و سیرجان با حضور معاون صنایع دستی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی- اسفند ۱۴۰۰
وی تاكید كرد: پژوهش علمی و میدانی در كشور و استان كرمان كار بسیار سختی است و نوشتن چنین كتاب ها و پژوهش هایی بسیار سخت تر، زمان بر و بی انتها محسوب می شود؛ من به سهم و بضاعت خودم یكی از رسالت های تخصصی ام را سرلوحه فعالیت هایم قرار دادم تا تلاش كنم ارزش های تاریخی، فرهنگی و هنریِ صنایع دستی و هنرهای سنتی استان كرمان به شكل صحیح و علمی، كشف، ضبط، معرفی، ثبت و مستند نگاری شوند.
سیستانی، ناشر دایره المعارف دست بافته های عشایری استان كرمان را پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری كشور عنوان می كند كه با همكاری اداره كل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان كرمان، فرمانداری ویژه شهرستان سیرجان، شهرداری شهرجهانی سیرجان، اتاق بازرگانی، شركت معدنی و صنعتی گل گهر و معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی كشور به مرحله چاپ رسیده است.