جنگل های هیركانی ، جاذبه طبیعی بی نظیر ایران

جنگل‌های هیركانی، میراثی ماندگار از عصر یخبندان

جنگل های هیركانی

جنگل های هیركانی، واژه ای است كه در زبان عامیانه توسط مردم شمال كشور استفاده می شود. جنگل های هیركانی شامل جنگل های انبوه و متراكم شمال ایران است كه در جنوب دریای خزر واقع شده و وسعت آنها از كشور آذربایجان تا بخش هایی از شمال شرق ایران امتداد دارد.

قدمت این جنگل ها به سال های بسیار دور بر می گردد و حتی برخی بر این باورند كه این جنگل ها در زمان دایناسور ها یعنی دوره سوم زمین شناسی وجود  داشته اند.

از آنجایی كه این جنگل ها از مناطق مهم زیست كره در ایران  و آذربایجان به شمار می رود، توسط یونسكو در فهرست میراث طبیعی ثبت شده است.

این جنگل ها از دیر باز تاكنون زیست گاه انواع گونه های گیاهی و جانوری بوده است كه امروزه برخی از آنها منقرض شده اند.

عمده ترین قسمت این جنگل ها در كشور ایران قرار دارد. اما به دلیل قرار گرفتن بخشی از این جنگل ها در كشور آذربایجان، امكان بهره برداری از منابع آن در اختیار هر دو كشور قرار گرفته شده است.

اگر چه این جنگل ها در این دو كشور قرار گرفته است اما میراث و ثروتی برای تمام جهان محسوب می شود و حفاظت و نگهداری از آنها مسئولیت بزرگی است كه باید این دو كشور آن را در نظر بگیرند.

در ادامه این مقاله به معرفی بیشتر این جنگل ها و انواع پوشش های گیاهی و جانوری آنها می پردازیم.

جنگل های هیركانی كجا واقع شده اند؟

جنگل های هیركانی بخش وسیعی از نوار جنوبی دریای خزر را پوشش می دهد و در 6 استان شمالی كشور پراكنده شده است. بخشی از این جنگل ها در جمهوری آذربایجان قرار دارد و از گیلداغ آذربایجان تا خراسان شمالی امتداد دارد.

مساحت جنگل های هیركانی به 2 میلیون و 125هزار هكتار می رسد. از این میزان، حدود 2 میلیون هكتار آن در ایران و 20 هزار هكتار آن در  جمهوری آذربایجان قرار گرفته است.

تا كنون در حدود 50 درصد این جنگل ها از بین رفته است و امروزه از بخش محدودی كه به جا مانده به عنوان منطقه حفاظت شده نگهداری می شود.

عمر این جنگل ها به حدود 40 میلیون سال قبل می رسد و این جنگل شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.

بزرگترین قسمت این جنگل ها در استان مازندران قرار دارد كه 53 درصد مساحت آن را شامل می شود و بالغ بر یك میلیون هكتار می باشد. استان گیلان از این سهم دارای 26 درصد و استان گلستان 21 درصد كل وسعت جنگل های هیركانی می باشد. بخش محدودی از این جنگل ها نیز واقع در استان های آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، سمنان و خراسان شمالی است.

پوشش گیاهی جنگل های هیركانی

جنگل های هیركانی از میلیون ها سال پیش محل زیست انواع گونه های گیاهی بوده است. وجود تنوع گیاهی در این جنگل نشان دهنده ویژگی خاص آب و هوایی و اقلیمی این جنگل ها می باشد.

آب و هوای خاص شمال كشور و حاشیه دریای خزر، موقعیت مناسبی را برای رشد گونه های متنوع گیاهی در این جنگل ها فراهم می كند.

در این جنگل ها بیش از 80 نوع درخت، 50 نوع درختچه كه بسیاری از آنها بومی بوده و در سایر نقاط جهان یافت نمی شود، وجود دارد. بسیاری از این گونه های گیاهی اگر در سایر نقاط دنیا برویند، منقرض می شوند.

درختانی كه در این جنگل ها می رویند شامل انواع درختان پهن برگ و سوزنی برگ می باشد. درختان بسیاری در این جنگل ها همیشه سبز هستند و یا دوران خزان كوتاهی دارند.

تنوع گیاهی در این جنگل ها تا میزان زیادی بستگی به ارتفاع مناطق مختلف دارد. نوع درختان و گیاهانی كه در مناطق كم ارتفاع می رویند نسبت به گیاهانی كه در مناطق مرتفع رشد می كنند متفاوت است.

گیاهانی كه در نزدیكی دریای خزر هستند به علت میزان بالای رطوبت و هوای معتدل، سالیان بیشتری نسبت به گیاهان دیگر باقی مانده اند.

آب و هوا و اقلیم این جنگل ها را می توان به سه دسته آب و هوای خشك و تابستانی، مرطوب و پاییزی و معتدل زمستانی تقسیم كرد.

انواع درختان در جنگل هیركان

مهم ترین درختان این جنگل ها شامل راش، افرا، نارون، توسكا، زبان گنجشك، ممرز، بارانك، سرخدار، نمدار، انجیلی، لرگ، لیلكی، خرمندی، انجیر و انواع شمشادها می باشند.

درختانی كه در مناطق مرتفع این جنگل ها می رویند شامل درختان لور، سرو سابینا، كامونیس و اوری می باشند.

در ارتفاعات پایین تر شاهد رویش درختانی مانند ممرزستان و راش هستیم.

وجود درختان راش در مناطق مختلف این جنگل ها، نشان دهنده ویژگی خاص و منحصر به فرد این جنگل ها است. زیرا درختان راش برای رشد نیاز به موقعیت جغرافیایی خاصی دارند.

درختانی كه در دامنه های میانی و كم ارتفاع رشد می كنند شامل درختان انجیلی و بلوط ممرزستان نیز می باشند.

در مناطق پست جلگه ای درختانی مانند انواع درختان انجیلی، توسكا، بلوط و درختچه های كوتاه شمشاد نیز رشد می كنند.

انواع درختچه ها در جنگل هیركان

در این جنگل ها انواع درختچه ها و بوته ها مانند زغال اخته، آلوچه وحشی، انار، سیب وحشی، خاس، ازگیل، زالزالك و انواع تمشك رشد می كنند.

گونه های گیاهی كم یاب در جنگل هیركان

برخی از نمونه های درختچه ها و گیاهان موجود  در این جنگل ها برای زیست شناسان به عنوان گونه های بی نظیر و كمیاب در جهان شناخته می شوند كه از جمله آنها می توان درختان سرخدار، زربین و سرونوش را نام برد.

حیات وحش جنگل های هیركانی 

در این جنگل ها گونه های مختلف جانوری شامل پرندگان و پستانداران از دیرباز تا كنون زندگی می كرده اند كه امروزه برخی از آنها منقرض شده اند.

تعداد گونه های پرندگان در این جنگل ها حدود 300 هزار گونه و تعداد گونه های پستانداران حدود 100 هزار گونه بوده است. اما امروزه بخش زیادی از آنها از بین رفته اند.

علاوه بر پرندگان و پستانداران، انواع خزندگان نیز در این جنگل ها زندگی می كنند.

در جنگل های هیركانی همچنین شاهد گونه های جالب توجه 70 نوع ماهی می باشیم كه در آب های اطراف جنگل های ارسباران وجود دارند.

انواع پرندگان جنگل های هیركانی

انواع مختلف پرندگانی كه در این جنگل ها زندگی می كنند شامل عقاب، جغد، اردك خاكستری، شاهین، كبك، بلدرچین، كركس، قرقی، داركوب، قرقاول، سار و اردك نوك پهن می باشد.

از مهم ترین گونه های پرندگان در حال انقراض این جنگل ها قرقاول خزری می باشد.

انواع پستانداران جنگل های هیركانی

از معروف ترین گونه های پستانداران این جنگل ها می توان به خرس قهوه ای، پلنگ، گرگ، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گوركن، موش جنگلی و گربه وحشی اشاره كرد.

از جمله پستاندارانی كه در گذشته در این جنگل ها زندگی می كردند و امروزه بسیاری از آنان از بین رفته اند می توان مرال، بز، شوكا و كل را نام برد. امروزه برخی از این جانوران تنها در اطراف آمل و پارك ملی گلستان قابل مشاهده هستند.

از جمله كم یاب ترین گونه های پستانداران در این جنگل ها روباه دم سیاه و اسبچه خزری است. اسبچه خزری در جنگل های اطراف آمل زندگی می كند و این حیوان برای اولین بار در جنگل های هیركانی كشف شده است.

معروف ترین جنگل های هیركانی

جنگل های هیركانی از چند جنگل مهم تشكیل شده است كه هر كدام دارای ویژگی ها و جلوه زیبایی شناسی خاصی است. از جمله مهم ترین آنها می توان جنگل الیسمتان، جنگل ابر شاهرود، جنگل بولاساری، جنگل واز، جنگل كجور نوشهر، جنگل لیسار، جنگل چهار باغ چالوس و جنگل خشكه داران تنكابن را نام برد.

یكی از بی نظیر ترین و جذاب ترین مناظر كشور مربوط به مناظر جنگل ابر می باشد. این جنگل به دلیل قرار گرفتن در مكانی خاص و به علت اختلاف فشار هوا دارای منظره پوشیده از مه می باشد. ابر ها بر فراز این جنگل در حال گردش هستند و جلوه بسیار رویایی را پدید می آورند.

عوامل نابودی جنگل های هیركانی

ایران از نظر وسعت جنگل ها چندان غنی نیست به طوری كه جنگل های هیركانی تنها یك درصد وسعت كل كشور را تشكیل می دهد و از این یك درصد تنها 10 درصد آن حفاظت شده است. اما با این حال همیشه شاهد نابودی و كاهش بخشی از این جنگل ها هستیم.

از مهم ترین عوامل نابودی این جنگل ها استفاده بی رویه از صنایع چوب و كاغذ و همچنین نابودی به علت تغییر كاربری می باشد.

از دیگر علت های این نابودی، پروژه های عمرانی سد سازی است كه بدون انجام تحقیقات كافی است كه برای نمونه می توان سد گلورد استان مازندران را مثال زد. برای ساخت این سد بیش از 30 هزار درخت قطع شد.

از عوامل دیگری كه در نابودی این جنگل ها نقش مهمی دارد  چرای بی رویه دام ها می باشد. همچنین در گذشته ها برای تولید ذغال چوب چند میلیون متر مربع از این جنگل ها نابود شد.