دهانه غلامان تنها شهر باستانی خشت و گلی كشف شده از دوران هخامنشی معروف به تخت جمشید خشت و گلی با زیبایی و جذابیت حیرت‌انگیز از جمله ده‌ها اثر مهم منطقه سیستان واقع در شمال سیستان و بلوچستان به عنوان بهشت باستانشناسان چشم انتظار گردشگران نوروزی است.
به گزارش ایرنا منطقه باستان‌شناسی دهانه غلامان نخستین بار در سال۱۹۶۰ بوسیله “اومبرتو شرراتو” از باستانشناسان و محققان موسسه ایتالیایی خاورمیانه و دور كشف شد و از آن زمان تاكنون در این محوطه ۲۷ ساختمان شناسایی شده و این كشفیات تا محلی به نام قبر زردشت ادامه دارد.
دهانه غلامان بقایای همان شـهر زاریـن سـاخته شـده در دوران داریوش كبیر هخامنشی است.
این شهر احتمالا برای اسكان حاكمـان هخامنشـی و همچنـین استقرار نیروی نظامی به منظور كنترل منطقه، به سبك معماری هخامنشی ساخته شده، سبكی كه نه در منطقـه دارای پیشینه بود و نه در دوره بعد نمونه آن وجود دارد.
در این شهر باستانی كه در ۴۴ كیلومتری زابل در محدوده روستای هدف گردشگری قلعه نو از توابع شهرستان زهك قرار دارد، بناها از گل خام هستند و به دلیل چسبندگی بسیار زیاد گل این منطقه، دیوارها پس از خشك شدن از آجر نیز سخت تر شده اند به همین دلیل این شهر تقریبا سالم از زیر خاك بیرون آمده است.
در این شهر به زیبایی معماری سنتی هخامنشی با معماری بومی سیستان درهم آمیخته شده به نوعی كه بناها و ساختمان‌های شهر تماما از خشت و با نقشه‌های مربع یا مستطیل شكل منظم و دارای ستون‌های فراوان و با پوشش سقف‌های گنبدی و ضربی است.
آنچه در این شهر بیشتر از همه مشهود است توجه مردم آن به مذهب و اجرای آئین‌های خاص نیایشی است كه به همین دلایل بسیاری نیز این شهر را به نام معبد دهانه غلامان می‌شناسند.
از خصوصیات دیگر دهانه غلامان نبود آثار برج و بارو و دیوارهای دفاعی است كه در حقیقت نشان از ثبات امنیتی آن روزگار دارد.
فقدان قلعه، دیوار دفاعی، برج های تدافعی و دروازه را می‌توان نوعی پایداری اقتصادی و رونق سیاسی هخامنشیان در ایران دانست كه وجود عوامل دفاعی را ضروری نمی‌ساخته در حالیكه بیشتر محوطه‌های مربوط به هزاره اوّل پیش از میلاد استحكامات نظامی و دفاعی داشته است.
محوطه صنعتی دهانه غلامان كه بخش وسیعی از آن در اطراف چاله‌های چاه نیمه امروزی قرار گرفته، خارج از محله‌های مسكونی و شهری بوده است.
به اعتقاد بسیاری از كارشناسان شهر دهانه غلامان عمركوتاهی بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال در سده‌های پنجم و ششم پیش از میلاد داشته و با توجه به طراحی آن كه با اهداف خاص بوده، از دیگر محوطه های باستانی متمایز است.
شهر دهانه غلامان در عهد هخامنشی و زمانی كه در بستر هیرمند آب جریان داشت از اهمیت و عظمت شگرفی برخوردار بود و به اعتقاد باستانشناسان از جمله عوامل اصلی متروك شدن این شهر نیز خشك شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند بوده است.
نام دهانه غلامان از تنگه‌ای طبیعی با همین نام گرفته شده و چون دهانه یا تنگه مذكور یكی از راه‌های ورودی به داخل فلات بوده و در دو سده گذشته برده فروشان غلامان آفریقایی را برای فروش از طریق این تنگه به خاك ایران وارد می‌كرده‌اند به این نام معروف شده است.
از جمله آثار مهم كشف شده این منطقه می‌توان به دو نمونه اثر نقاشی بی نظیر روی دیوار یكی از اتاق‌های این شهر هخامنشی اشاره كرد كه باستان شناسان را شگفت زده كرده است.
نخستین اثر نقاشی كشف شده در ارتفاع حدود ۹۰ سانتیمتری از كف زمین و در ابعاد ۳۵ در۱۲۰ سانتیمتر با رنگ سیاه بر دیوارهای یكی از اتاق های شهر دهانه غلامان نقش بسته و با نقاط سفید رنگ نیز تزیین شده كه در آن صحنه‌ای از شكار به تصویر كشیده شده به گونه‌ای كه یك نفر كه احتمال می‌رود حاكم و یا امیر باشد بر كالسكه‌ای مكعب شكل كه توسط یك اسب قوی هیكل كشیده می‌شود سوار و با تیر و كمان در حال تعقیب گراز بزرگی است.
دومین نمونه نقاشی كشف شده اثری به صورت كنده كاری بر بالای یك درگاه و زیر سقف یك اتاق در ابعاد ۴۰ در۵۰ سانتیمتر نقش بسته در این تصویر یك حیوان كه به احتمال زیاد اسب است رو به روی پلكانی ایستاده و به نظر می‌رسد قصد بالا رفتن از پله‌ها را دارد.
بقایای موجود در این شهر از دو گروه ساختمان اصلی و تعدادی بناهای منفرد تركیب شده كه یك قسمت شهر در بخش غربی به طول آبراهه‌ای كه شن‌های متحرك آن را پركرده‌اند قرار داشته و بخش دیگر یعنی قسمت شرقی شهر به دو بخش برابر تقسیم می‌شده و آثار آن تا جایی كه به نام قبر زرتشت خوانده می‌شود ادامه داشته، در این دو بخش تعداد ۲۷ بنای قابل تشخیص وجود دارد.
این بناها چه از نظر بزرگی اندازه و چه از نظر نقشه و تركیب اتاق ها و سایر اجزای معماری قابل توجه‌اند.در این شهر بنایی وجود دارد كه به احتمال زیاد كاربرد مذهبی ۲ هزار و ۵۰۰ ساله داشته است.
این بنای چهار گوش با وسعت ۲ هزار و ۵۰۰ متر مربع دارای ۳۶ اتاق شیب دار با یك حیاط مركزیست اتاق‌های این بنا تنگ، باریك و كم نور بوده كه شرایط بهتری برای حفاظت از مواد غذایی را فراهم می‌كرده است.
این ساختمان در اصل مكانی برای تولید موادی بوده كه در مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته و همچنین در حیاط این بنا، چهار انبار به شكل اتاق‌های دراز و كم ارتفاع وجود دارد كه تصور می‌شود به عنوان سردخانه برای نگهداری موادغذایی مورد استفاده بوده است.
گاوسیستانی در نگاره‌های تخت جمشید
باستان‌شناس‌ها در ادامه پژوهش‌های باستان‌شناسی خود به این نتیجه رسیدند كه ۵۰ ساختمان بزرگ در دهانه غلامان وجود داشته كه در بین آن‌ها جدای از ساختمان‌های اداری، مذهبی و صنعتی، ساختمان‌های شخصی مردم عادی نیز وجود داشته است.
دهانه غلامان تنها سایت هخامنشی كشف شده تا به امروز است كه در آن خانه‌های شخصی مردم عادی نیز به چشم می‌خورد و این خانه‌ها تنها در دهانه غلامان به دست‌آمده است.
طول این شهر ۱۵۰۰ متر است و آثار متعددی از دوران هخامنشی در آن وجود دارد كه شامل ساختمان‌های اداری، محله‌های مسكونی، معبد، رصدخانه، محله صنعتی، خزانه و غیره است.
در قسمت شمالی شهر بنای بزرگی دیده می‌شود كه بالغ بر ۴۵ اتاق دارد كه این بنا تنها یك ورودی داشته و در داخل آن از ستون‌های بزرگی برای نگهداری سقف استفاده شده است.
طی كاوش‌های سال ۸۱ در اتاق شماره (۲۵) از ساختمان شماره(۱۵) دهانه غلامان (شهر زرنكا) آثار نقوش رنگی و نقوش كنده شده‌ای از درگاهی بین اتاق شماره۲۳ و ۲۲به دست‌آمده و در این اتاق كه تا زیر سقف سالم مانده بقایای یك محراب و ۲ تصویر نقاشی نشان می‌دهد، كاربردی متفاوت با سایر اتاق‌ها داشته است.
در حفاری‌های باستان شناسی مشخص شده رنگ دیوارهای اتاق سفید بوده ولی بر اثر گذشت زمان به تیرگی گراییده، آثار لكه‌های رنگ نیز بر آن دیده شده و احتمالا مربوط به دیوارنگاری‌ها و نقاشی بوده كه از بین رفته است.
خوشبختانه ۲ تصویر سالم در این سایت باستان‌شناسی وجود دارد كه نخستین اثر نقاشی از دوره هخامنشی بر دیوار كاهگلی است.
در ساختمان شماره ۱۵ دهانه غلامان تصویر نخست در ابعاد سه متر در۸۰سانتیمتر می‌باشد كه یكی از بزرگترین یا شاید بزرگترین نقاشی دیواری از دوره هخامنشیان در ایران باشد، در این اثر ارزشمند ارابه سواری مشغول تیراندازی به جانوری احتمالا گراز دیده می‌شود و سوار ابتدا نیزه‌ای به بلندی پنج سانتی متر را به طرف حیوان پرتاب كرده، سپس تیری نیز با كمان به سمت گراز (حیوان بومی منطقه سیستان بوده و تا قرن گذشته گرازها در گله‌های یكصدتایی در این منطقه رویت شده‌اند) رها كرده كه به پشت جانور اصابت نموده همچنین در حال پرتاب تیر دوم است.
سوار دارای نوعی كلاه یا نوعی تاج قرمز رنگ است كه به علت فرسودگی نقاشی كاملا مشخص نیست.
این نقاشی با رنگ سیاه بر زمینه سفید ترسیم شده كه البته در برخی قسمت‌ها بقایای رنگ قرمز نیز دیده می‌شود و هنرمند سیستانی در عین سادگی در نشان دادن یك اتفاق، اثر رئالیستی را خلق كرده كه احتمالا صحنه شكار پادشاه باشد، اسب را با خطوطی تیره، بسیار تنومند نشان می‌دهد و ارابه را با نقطه‌های دایره‌ای تزیین كرده، برتری حاكم را با رنگ قرمز متفاوت با سایر خطوط و ایستایی شكارچی را در حالت ایستاده در حال رهاكردن تیرهایی نشان می‌دهد، درماندگی، ترس و وحشت شكار را نیز با هنرمندی ولی به سادگی در تابلویی هنرمندانه از هزاران سال قبل به یادگار گذاشته است.
این نقاشی در ارتفاع حدود ۹۰ سانتی متر از كف زمین و در ابعاد ۱۲۰*۳۵ سانتی متر با رنگ سیاه نقش بسته و با نقاط سفید و رنگی نیز تزیین شده است.
به استناد شواهد موجود، این اثر نقاشی شباهت زیادی به اثر مهر استوانه ای داریوش بزرگ در شهر “تب” (Tabes) در مصر دارد كه هم اكنون این مهر استوانه ای در موزه بریتانیا (British Museum) نگهداری می شود.
در دومین نمونه نقاشی مكشوفه نیز اثری به صورت كنده‌كاری شده بر بالای یك درگاهی و زیر سقف یك اتاق در ابعاد ۴۰*۵۰ سانتی متر نقش بسته است.
در تصویر دوم نقش یك شتر دو كوهانه دیده می شود كه شباهت بسیاری به شتری كه در ردیف اولی نقوش آپادانا مربوط به هدیه‌آورندگان هراتی و بلخی است، دارد.
در این تصویر اسبی تنومند كه احتمالا باربندی نیز دارد نشان داده می‌شود، تصمیم دارد از پله‌های یك ساختمان یا سكو به طرف پادشاه حركت كند، بر روی این سكو نیم دایره‌ای ترسیم شده كه احتمالا سایه بان باشد و این پله را نیز شبیه به پله های كاخ آپادانا می دانند.
احتمال دارد هنرمند قصد توصیف صحنه ای از یك رویداد مهم دربار را داشته و از این رو به ساده‌ترین شكل ممكن و با استفاده از یك قلم نوك تیز این صحنه را برروی دیوار كنده است.
در بخش‌های دیگری از اتاق‌های این ساختمان نیز آثار پراكنده ای از نقاشی به چشم می‌خورد كه متاسفانه توسط موریانه‌ها از بین رفته است.
