قلعه «هزار در»، پشت قلعه، شهر تاریخی جولیان، غار طبیعی «مژاره» و آبشار ماهوته تنها بخشی از آثار تاریخی و زیبایی‌های طبیعی آبدانان است.
بقعه «امامزاده سید صلاح الدین محمد(ع)» مربوط به دوران سلجوقی – ایلخانی است و از نظر سبك معماری، به بنای دانیال نبی در شهرستان شوش از استان خوزستان شبیه است و از گچ و آجر ساخته شده و دارای گنبد دوپوش و نیم كروی داخلی است كه در جنوب این امامزاده و در روستای جابر انصار، امامزاده پیرمحمد واقع شده است.
امامزاده «سید محمد كوه نشین» همراه با برادر بزرگوارش امامزاده سید احمد كوه نشین از نوادگان امام موسی كاظم (ع) از امامزاده هایی هستند كه به فاصله یك كیلومتری از هم در شرق روستای سراب نقل در كله باد كبیركوه شهرستان آبدانان قرار دارند.
امامزاده سید محمد و سید احمد كوه نشین به فاصله حدود صد كیلومتر از شهرستان آبدانان قرار دارند كه تا چندسال قبل فقط از طرف ماژین دره شهر راه ارتباطی مناسب به این دو امامزاده وجود داشته است كه در سال ۸۹ با احداث جاده مناسب، راه دسترسی به آن از آبدانان – سرابباغ – گل گل و سراب نقل و جاده كوهستانی مواز می باشد كه علت معروفیت آن ها به دلیل زندگی این امامزادگان بزرگوار در بالای كوه برای مبارزه با خلفای عباسی بوده است.
امامزاده «شاه احمد» در روستای هلیوه آبدانان در فاصله‌ای چند كیلومتری از این دو امامزاده بزرگوار به عنوان اماكنی مذهبی و میعادگاهی برای عاشقان و ارادتمندان به ذریه پاك رسول الله است.
اماكن تاریخی
قلعه باستانی «پشت قلعه» در چهار كیلومتری جنوب شهر آبدانان قرار دارد و از قسمت هایی مانند در ورودی، بارو، برج ها، شاه نشین و تونل انتقال آب ساخته شده است كه مصالح به كار برده شده در این بنا ملات، گچ نیمكوب و سنگ است.
مساحت این بنا حدود هفت هزار متر مربع است و باروی بیضی شكل قلعه دورتادور قلعه فرا گرفته و در قسمتهایی از بین رفته و در سالم ترین جاها ارتفاعی حدود ۴ متر دارد كه این دیوار دارای قطری متغیر و بین ۹۰ تا ۱۳۰ سانتی متر است.
این قلعه با توجه به عواملی مانند مصالح بكار برده شده در ساخت آن، نحوه اجرای طاق ها، مطالعه و بررسی سفال های سطحی، پلان و نقشه تپه و مقایسه با سایر آثار دوران ساسانی، متعلق به دوران ساسانی است كه در دوران اسلامی هم به حیات خود ادامه داده است.
قلعه «هزاردر» نیز یكی از قلعه های باستانی مهم در آبدانان می باشد كه نسبت به دیگر آثار تاریخی سالم تر بوده و متعلق به دوران ساسانی است.
قلعه باستانی هزاردر از هزار و چهارصد سال پیش و در عصر ساسانی تا اوایل دوره اسلام دارای حیات بوده و از شاخصه های معماری این بنا می توان به داشتن دالان های بلند، اتاق های كوچك اطراف دالان ها، بادگیر و نورگیر برای خنك كردن قلعه و راهرو های متعدد اشاره كرد و داشتن درب و پنجره و طاقچه های فراوان در فرهنگ عام، نام هزادر را برای آن شایسته ساخته است.
این قلعه تدافعی بوده و كاربرد امارتی و نظامی داشته و با یك هزار و ۸۰۰ متر مربع با مصالحی همچون سنگ، قلوه سنگ و گچ نیمكوب ساخته شده است.
جولیان
«جولیان» با نام محلی « ژیلیو » در دامنه كبیركوه و روستای چم كبود از توابع شهرستان آبدانان با قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال، سندی بر قدمت تاریخی شهرستان آبدانان است.
این شهر تاریخی در قسمت شمالی روستای چم‌كبود به فاصله سه كیلومتری از این روستا با جاده دسترسی بین مزارع و یكی از مشخصه های اصلی معماری ایران باستان در این منطقه می باشد.
جولیان به معنی خانه زندگی و آب به عنوان یكی از عناصر مقدس و مورد نیاز مردم زاگرس میانی از جمله مردم شهر جولیان بوده و در زمان های نسبتاً دور، جولیان با « نخجیر كول رو » یكی از كشتارگاه های تاریخی خسروان، شاهان و امرای عهد ساسانی در ارتباط بوده و بر دشت و زمین های زراعی روستای چم كبود كه یكی از حاصلخیزترین اراضی این دیار بوده، اشراف كامل داشته است.
شهر تاریخی جولیان یكی از مراكز حوضه زاگرس و ارتباط دهنده ماسبذان كه یكی از ایالت های سیمره بوده است با شهرهای سرابباغ و مناطق دهلران و حوضه كرخه در خوزستان بوده است.
در این شهر تاریخی به وسیله‌ی لوله های سفالی، آب چشمه مجاور مه كوله (ماه كوله ) را به یك منبع آب كوچك در داخل شهر هدایت می كرده اند كه احتمالاً علت نامگذاری این شهر بنام جولیان، همان جوی و خانه بوده است.
شهر تاریخی جولیان متعلق به عصر ساسانیان با قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال و پنج هزار نفر جمعیت داشته است كه در آن زمان شهری با موقعیت استراتژی برای شاهان ساسانی بوده است.
بقایای قلعه جولیان هم در این شهر تاریخی وجود دارد كه در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
شهر تاریخی «چورَه» در ارتفاعات دیناركوه و به فاصله چهل كیلومتری از مركز شهر آبدانان در كنار دره ای به نام كول امّار(انبار) به مساحت ۱۸۰۰ متر مربع قرار دارد. این شهر در رأس ارتفاعات دیناركوه، مشرف بر راه های دیناركوه مسیر آبدانان به دهلران قرار دارد كه از اهمیت فراوانی برای كاروان ها برخوردار بوده است و راه های ارتباطی در این مسیر وجود داشته است.
قبرستان این شهر نیز از دوران تاریخی بهره مند است و از چشمه ای در فاصله ۷۰۰ متری شمال این شهر برای تأمین آب آشامیدنی مردم این شهر استفاده می شده است.
مقبره سنگی كه در شهر مورموری شهرستان آبدانان وجود دارد، حكایت از سكونت و زندگی در بیش از هزار و هشتصد ساله در این شهر را دارد.
«سنگ سیلا» در یك كیلومتری جنوب شهر فعلی مورموری با فاصله ۵۵ كیلومتری از مركز آبدانان قرار دارد .
این مقبره در دل صخره های رسوبی (تُووِر) آن منطقه با در ورودی مربع شكلی نمایان است كه ارتفاع دهانه مقبره سنگی سنگ سیلا، بیش از ۲ متر و ۵۰ سانتی متر و رو به جنوب غربی بطرف غروب خورشید می باشد. درون این مقبره، صیقلی و دارای یك برآمدگی تراش خورده برای خوابانیدن اجساد و یك طاقچه كوچك به ارتفاع ۲۰ در ۱۰ سانتی متر برای روشن كردن شمع یا هر وسیله دیگر قابل رؤیت است. این مقبره سنگی مربوط به عصر ساسانیان و اقوام ایرانی ساكن در شهر مورموری می باشد كه نوع كفن و دفن آئین های مختلف ایرانی( سوشیانس = اعتقاد به آخرت ) حكایت دارد .
دریاچه‌ی دوقلو
در ۲۵ كیلومتری شهر آبدانان و در فاصله ۸ كیلومتری سرابباغ و در حاشیه غربی روستای سیاه گاو دو دریاچه طبیعی و زیبا به وسیله كانالی طبیعی به عرض حدود ۲ متر و عمق ۱ متر و به طول تقریبی ۹ متر به هم مرتبط هستند كه همگان آن را به آكواریومی طبیعی و نعمتی خدادادی و بی نظیر می دانند و در دنیا نظیر آن مشاهده نشده و تنها دریاچه دو قلوی طبیعی در دنیاست.
دریاچه دوقلو سیاه گاو بیضی شكل با پوشش گیاهی مناسب در فصل بهار دارای آبی زلال می باشند كه اطراف دریاچه ها را دشتها و كوههای نسبتا مرتفع فرا گرفته است و جلوه های طبیعی بهاری و پاییزی این مكان جذاب و دیدنی است. گلزارهای حاشیه دریاچه و پرندگانی كه برای آب خوردن به این نعمت خدادادی می آیند، گردشگاه جالبی را به وجود آورده است. وسعت دریاچه دوقلوی سیاه گاو تقریباً سه هكتار است و سرابهای مذكور بصورت جوشان از سازندهای گچساران سرچشمه می گیرند و این مكان در فصول بهار و پاییز پذیرای خیل عظیمی از گردشگران و بازدیدكنندگان می باشد.
همچنین در ۲۵ كیلومتری شهر آبدانان كوه دیناركوه با مناظر زیبای درختان بلوط و طبیعتی وصف انگیز قرار گرفته كه بازدید آن در فصل بهار به گردشگران و مسافران نوروزی پیشنهاد می شود. پوشش گیاهی و وجود چشمه هایی در فصل بهار زیبایی این طبیعت را دوچندان می‌كند.
غار طبیعی «مژاره»
غار طبیعی «مژاره» در فاصله ۲۵ كیلومتری دامنه كبیركوه و در قسمت شرق شهرستان آبدانان مكانی كاملاً بكر و زیبا برای حضور گردشگران می باشد.
این غار با عمق و طول بیش از ۲۵ متر و ارتفاع دهانه غار ۵/۳ متر با دیواره های گچی و قندیل های آهكی و گچی با ۳ حوضچه آب به مساحت ۲۱، ۱۸ و ۳۰ متر مربع می باشند. بواسطه دشت مژاره در پایین دست كبیركوه، این غار بنام غار مژاره نام گرفته است اما در واقع نام این غار، كول هما می باشد كه قدمت این غار به دوران دوم و سوم زمین شناسی بر می گردد و از نوع زمین های جوان بشمار می آید كه در ارتفاع بیش از هزار متری از سطح دریا در ارتفاعات كبیركوه آبدانان جلوه زیبایی به این منطقه داده است.
كموتَر لُو
غار طبیعی كبوتر یا به زبان محلی “كموتَر لُو” مأمنی برای كبوتران منطقه در دل دیناركوه آبدانان، این روزهای بهاری شاهد حضور دسته ای و فوج فوج كبوتران در این محل می باشد. به یقین می توان گفت هر آنكه از این مسیر گذر كند بی شك در كنار این غار توقفی نموده و این اثر طبیعی خداوندی را تحسین می نماید. این غار طبیعی دارای دهانه ۱۰ متر، عمق ۲۰ متر بصورت عمودی و بیش از ۳۰۰ متر عمق افقی می باشد كه در این فصل از سال كبوتران به صورت دسته ای در این محل دیده می شوند و لانه ای مناسب برای آنان است.
آبشار ماهوته
آبشار زیبای ماهوته در روستای ماهوته از توابع بخش مركزی شهرستان آبدانان با ارتفاع حدود پنج متر و آثار دیدنی و گردشگری بسیاری در آبدانان وجود دارد كه آماده پذیرایی از گردشگران نوروزی است.