جنگل های هیركانی كه بخشی از آن در گیلان است، دهم جولای ۲۰۱۹ در چهل و سومین گردهمایی جهانی یونسكو ثبت جهانی شد و اینك نقش هیركانیان بر لباس گیلانیان و برگزاری جشنواره های هنری در این خصوص خبری است كه نشانگر شتافتن هنر برای حفظ و آموزش ماندگاری این میراث طبیعی جهانی است. جنگاهای هیركانی به عنوان دومین میراث طبیعی ایران، بر اساس معیار ۹ گانه به شماره ۱۵۸۴ در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شد تا این میراث باستانی یگانه به نام ایران و برای جهانیان تا ابد باقی بماند.
جنگل های هیركانی یا جنگل های شمال ایران، با پیشینه تكامل ۲۵ تا ۵۰ میلیون ساله، مانند نواری سبز به درازای ۸۵۰ كیلومتر كناره های جنوبی دریای كاسپین را پوشانده اند. تغییرات بارشی و ارتفاعی زیاد، تنوع در شرایط اكولوژیكی از خاور تا باختر، تنوع بی مانند در گونه های گیاهی و جانوری از ویژگی های برجسته جنگل های هیركانی است.
از این جنگل ها به عنوان “فسیل زنده” یا “موزه طبیعی” و مادر جنگل های جوان اروپا و شمال آمریكا یاد می شود؛ زیرا خاستگاه و یكی از مهمترین پناهگاه های باختر اوراسیا برای گونه های گیاهی باقیمانده از دوران سوم زمین شناسی ، گونه های نادر و در معرض خطر گیاهی و جانوری و گونه های بومی محلی و منطقه ای و جهانی یگانه به شمار می روند.
اگر چه پیشینه هزاران سال همزیستی با انسان، از آسیب های فراوان به این جنگل های باستانی و یگانه حكایت می كند، اما در شیب های تند و غیرقابل دسترس و ارتفاعات بالا، بخش‌های وسیعی از جنگل های هیركانی روند تكامل طبیعی خود را می پیمایند و ما را بر آن می دارند كه در حفاظت از این گنجینه ارزشمند باستانی بكوشیم.
جنگل های هیركانی در تاریخ ۱۴ تیرماه سال ۱۳۹۸ ، در چهل و سومین گردهمایی جهانی یونسكو در كشور آذربایجان، باكو، به عنوان دومین میراث طبیعی ایران، در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شده است. مناطق حفاظت شده سیاهرود رودبار، گشت رودخان و لیسار با مساحت ۵۸ هزار و ۵۳۴ هكتار در استان گیلان قرار دارند.
مروری بر هیركان گیلان
سایت سیاهرود رودبار با مساحتی برابر ۲۷ هزار و ۹۴ هكتار، در ۳۰ كیلومتری جنوب شهر رشت قرار دارد و اثر طبیعی-ملی غار دُرفك مهمترین ارتفاع استان گیلان را به همراه گستره ای از اكوسیستم های جنگلی و كوهستانی در برگرفته است. بخش وسیعی از این سایت دارای شیب بیش از ۴۰ درصد است و دامنه تغییرات ارتفاعی آن از ۱۲۹ تا ۲۷۰۶ متر است. پیرامون این سایت در غار دربند رشی، یكی از قدیمی ترین سكونتگاه های تاریخ گذاری شده انسان در ایران شناسایی شده است كه نشان دهنده حضور دراز مدت انسان در جنگل های هیركانی است.
گشت رودخان با مساحت ۲۶ هزار و ۵۵۶ هكتار در ۱۵ كیلومتری جنوب شهر فومن قرار داشته و محوطه تاریخی قلعه رودخان نیز در حریم این محوطه (سایت) قراردارد. این محوطه (سایت) كوهستانی همراه با رویشگاه های جنگلی، مرتعی، بیشه زار و مرتعی مشجر است كه بخش وسیعی از آن دارای شیب بیش از ۴۵ درصد است. دامنه تغییرات ارتفاعی محوطه (سایت) از ۱۱۶ تا ۲۸۳۹ متر است.
این منطقه یكی از مرطوب ترین مناطق جنگل های هیركانی با بارندگی بیش از ۱۵۰۰ میلیمتر در سال است كه تمام دامنه های ارتفاعی از جلگه تا كوهستان را در بر می گیرد و یكی از مهمترین مناطق دارای تنوع زیستی بالا در استان گیلان نیز است.
لیسار شمالی ترین سایت جنگل های هیركانی، ثبت شده در فهرست میراث جهانی طبیعی یونسكو، با مساحتی بیش از چهار هزار و ۸۸۴ هكتار در محدوده سیاسی استان گیلان و در۱۰ كیلومتری شمال شهر تالش واقع شده و به سبب وجود حیات وحش ارزشمند و چشم اندازهای یگانه و جنگل های انبوه راش و اَنجیلی و بلوط بسیار دارای اهمیت است. این سایت كوهستانی جنگلی است و تغییرات ارتفاعی منطقه میان ۶۰۰ تا ۱۸۰۰ متر بوده و دارای اقلیم مرطوب و خیلی مرطوب با میانگین بارندگی ۱۲۰۱ میلیمتر است.
رقابت شدید و رایزنی های پیچیده ای برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسكو وجود دارد؛ تا جایی كه بسیاری از كشورها با ظرفیت میراث جهانی از قافله عقب می مانند و برخی كشورها حاضرند هزینه سنگینی برای این ثبت بپردازند؛ زیرا ثبت جهانی یك اثر نشان دهنده پیشینه فرهنگی، تاریخی و طبیعی آن كشور بوده و علاوه بر افزایش احساسات ملی گرایانه و هویتی و اثبات ریشه دار بودن و سهم آن ملت در تاسیس تاریخ بشریت، این آثار را به مقاصد گردشگری داخلی و بین المللی تبدیل میكند كه می تواند فواید مالی زیادی در سطح ملی و محلی به دنبال داشته باشد. قوانین بسیار سختگیرانه ای نیز برای حفاظت از این آثار وجود دارد تا جاییكه هرگونه تخریب عمدی آثار یك كشور عضو فهرست میراث جهانی یونسكو، جنایت جنگی محسوب می شود.
حیات هیركانی نیازمند یاری همه
سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان بیان كرد: ماندگاری و حفاظت از هیركانیان میلیون ساله نیازمند یاری جستن از آموزش در قالب هنر و فرهنگ است.
ولی جهانی كه پیش تر تاكید كرده بود هرگونه دخل و تصرف و ساخت و ساز در سایت های جهانی هیركانی ممنوع است، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار امیدواری كرد تا با همكاری و همدلی مردم و مسئولان ،زمینه حفاظت از این جنگل های باستانی و بهره مندی مردم از مواهب و مزایای ثبت جهانی فراهم شود.
وی اظهار داشت:به مناسبت هفته منابع طبیعی و روز درختكاری، دفتر پایگاه میراث جهانی جنگل های هیركانی وابسته به اداره كل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان در نظر دارد تا نمایشگاه عكس میراث جهانی جنگل های هیركانی را برگزار نماید.
وی ادامه داد: این نمایشگاه با محوریت پوشش گیاهی و جانوری شاخص جنگل های هیركانی، انسان و طبیعت، نقش جوامع محلی و دانش بومی در حفاظت از آثار طبیعی، معماری بومی، سبك زندگی و اقتصاد معیشتی روستانشینان حاشیه جنگل های هیركانی، تهدیدات و عوامل تخریب، مدیریت زباله و پسماند، گردشگری و صنایع دستی و فرهنگ و آداب و رسوم با همكارای دوستداران و عكاسان طبیعت در مجتمع فرهنگی-هنری خاتم الانبیاء(ص) رشت طراحی شده است.
سرپرست میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی گیلان همچنین از رونمایی از آثار فیروزه صدیق صفت هنرمند خلاق گیلانی در زمینه مد پایدار و ایجاد شبكه توانمند افزایی بافندگان و دوزندگان بومی- محلی فعالیت می كنند، در این نمایشگاه خبر داد.
جهانی بیان كرد:آثار این هنرمند و گروه خلاقش در زمینه استفاده از گونه های شاخص جنگل های هیركانی، در طراحی لباس و سایر تزئینات خانگی است. در كنار این نمایشگاه، صنایع دستی عروسك های آئینی و محصولات فرعی جنگل نیز نمایش داده شده و آموزش هایی در ارتباط با طبیعت گردی و مدیریت زباله و پسماند نیز ارائه خواهد شد.
سرپرست میراث فرهنگی گیلان گفت: همچنین به منظور ترویج فرهنگ درختكاری و حفاظت از طبیعت، دفتر پایگاه میراث جهانی جنگل های هیركانی وابسته به اداره كل میراث استان، در نظر دارد تا همراه با نهادها، سازمانها، گروههای مردمی، سازمانهای مردم نهاد و حامیان و دوستداران طبیعت در امر كاشت و غرس سه هزار اصله نهال در جنگل های هیركانی مشاركت نماید.
وی اضافه كرد: كاشت نهال در روز یكشنبه ۱۵ اسفند در شهرستان تالش و در حریم سایت میراث جهانی لیسار، روز دوشنبه۱۶ اسفند در شهرستان رودبار و در حریم سایت میراث جهانی سیاهرود رودبار و روز چهارشنبه ۱۸ اسفند در شهرستان فومن، سایت میراث جهانی گشت رودخان برگزار می شود.
هیركانیان صرفا یك اثر طبیعی نیست
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل های هیركانی در استان گیلان نیز در این زمینه بیان كرد: میراث طبیعی هیركانیان كه شامل ۱۲ سایت در پنج استان كشور با ۱۲۹ هكتار دارای سه سایت در گیلان است و تصمیم بر اینست آموزش حفاظت برای ماندگاری مردمی شود.
فریبا بابایی اظهار داشت: هیركانیان صرفا یك اثر طبیعی نیست هزاران سال تاریخ تكاملی انسان تركیب فرهنگ و طبیعت است و می خواهیم بر جنبه های فرهنگی و برند سازی محصولات از جمله گیاهان دارویی و فرهنگ غذایی برآمده از هیركانیان میلیون ساله تاكید كنیم .
وی اظهار داشت:برای جشنواره عكاسی در زمینه هیركانیان ۳۰۰ عكس از عكاسان گیلانی به دبیرخانه جشنواره رسیده و مدیریت پایدار ماندگاری هیركانیان نیازمند حفاظت فرابخشی انجمن ها ،دستگاه ها و مردم محلی است.
بابایی گفت:گونه هایی در جنگل های هیركانی وجود دارد كه شاید به چشم مردم عادی تنها یك درخت یا گیاه جلوه كند در حالیكه اینها گونه های فسیل هستند و در هیچ جای جهان وجود ندارند و تنها جایی كه باقی مانده اند اینجا هستند ؛ وظیفه ما اینست كه اینها را نشان دهیم و گسترش فرهنگ زیست محیطی داشته باشیم لذا بدلیل خوشایند بودن زبان هنر برای حفاظت از این میراث منحصر به فرد طبیعی از طراحان، عكاسان ، نقاشان و دیگر شاخه های هنری كمك گرفته ایم.
از میان سایتهای ثبت شده در فهرست میراث جهانی، سایت های طبیعی به دلیل آسیب پذیری زیاد از بالاترین سطح حفاظتی برخوردار هستند. هرگونه دخل و تصرف و تخلف از ضوابط حفاظتی در این سایتها كه منجر به از بین رفتن یكپارچگی سایت های ثبت شده و تهدید ارزشهای برجسته جهانی آن شود، خطر خارج كردن این سایتها از فهرست میراث جهانی را به دنبال خواهد داشت.
در اجرای قانون الحاق ایران به كنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان (۱۹۷۲) مصوب۱۳۵۳مجلس شورای اسلامی، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، نقشه و ضوابط حفاظتی مربوط به اثر طبیعی”جنگل های هیركانی” را در تاریخ سوم تیر ماه ۱۴۰۰ شماره ۸۳۶۷/۱۴۰۰۲۱۰۰ به استانداری گیلان ابلاغ نموده است. با توجه به این قوانین محدوده عرصه و حریم اثر مذكور تحت نظارت این وزارت بوده و هرگونه دخل و تصرف و تخلف از ضوابط حفاظتی جرم محسوب شده و مرتكبان مشمول مجازات های قانونی خواهند بود.
بر اساس این ضوابط حفاظتی، هرگونه دخل و تصرف، ساخت و ساز، تخریب، خاكبرداری، خاكریزی، ورود ماشین آلات سنگین، قطع درختان، بوته كنی، تجاوز به عرصه و حریم و در كل هر گونه تخریب منجر به از بین رفتن یكپارچگی اثر و تهدید ارزشهای برجسته جهانی آن ممنوع است؛ و انجام هر گونه فعالیتی از جمله گردشگری در این عرصه ها تنها با اجازه و نظارت دفتر پایگاه هیركانی ممكن خواهد بود.