آرامگاه بی بی شهربانو شهرری نام آرامگاهی است در شهرری كه طبق كتیبه موجود در آن و باور مردم مقبره، شهربانو همسر امام حسین (ع) و مادر امام سجاد (ع) است. به عقیده برخی از كارشناسان، به دلایلی همچون قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز كوه، نزدیكی به چشمه، ویژگی های معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، كاربرد واژه بانو و شهربانو برای ایزدبانوی آناهید و تشابه افسانه بی‌بی شهربانو با داستان زیارتگاه زرتشتی «بانوی پارس» در یزد، این بنا در اصل از نیایشگاه‌های آناهید، الهه آب‌ها و باروری و از پرستشگاه‌های زرتشتیان پیش از اسلام بوده است.
در این زمینه داستانی وجود دارد كه خلاصه آن چنین است: «در حادثه كربلا، همسر امام حسین (ع) بر ذوالجناح سوار می‌شود و به‌همراه امام حركت می‌كند تا به محل مورد نظر می‌رسد. چون در این مكان، كوه در مقابل وی قرار می‌گیرد و پناهگاهی نمی‌بیند، ناخودآگاه نام كوه را به زبان می‌آورد. بدین ترتیب در كوه شكافی ایجاد و پس از ورود شهربانو به كوه، بسته می‌شود».
این داستان در كتاب ابی‌مخنف نیز آمده است. محمدباقر بهبودی، مصحح ناسخ التواریخ، این داستان را از اساس تخیلی و افسانه‌ای می‌داند و انتساب آن را به بی‌بی شهربانو رد می‌كند. وی مزار را متعلق به یك دختر كدخدا دانسته است كه حدود ۳۰۰ سال پیش از زمان مولف زندگی می‌كرد.
تاریخچه آرامگاه
اگرچه در این محل كتیبه‌ای وجود دارد و باور اكثر مردم بر این است كه این زیارتگاه مربوط به همسر امام سوم شیعیان (ع) است؛ اما بررسی‌های نویسنده و محقق معروف تاریخ، یعنی مری بویس نتیجه دیگری را نشان می‌دهد. نتیجه تحقیقات مری بویس روی این آرامگاه در مجله بررسی‌های تاریخی منتشر شد. طبق تحقیقات او، معماری سنگی این زیارتگاه بسیار قدیمی‌تر از قرون اولیه اسلامی است و ساخت آن به دوره باستان و عهد ساسانیان می‌رسد. معماری این زیارتگاه از نظر خانم بویس كاملا شبیه به نیایشگاه‌های آناهید بوده است. از این‌رو وی نتیجه گرفت عنوان «شهربانو» برای ایزدبانو آناهید به كار رفته است؛ با این مفهوم كه آناهید بانوی این شهر است. از نظر مری بویس، قرارگیری این زیارتگاه در كنار چشمه آب و ذكر آن در برخی منابع باستانی دلایل دیگری بر این مدعا هستند.
طبق روایات تاریخی، سند محكمی بر اینكه مادر امام چهارم، شهربانو باشد، وجود ندارد و در بسیاری از منابع نام مادر ایشان جهانشاه آمده است. از طرفی اگر دختر یزدگرد همسر امام بوده باشد، او در مدینه به خاك سپرده شده است و سند محكمی برای اینكه به این مكان آمده باشد، وجود ندارد.
بنای اولیه و اصلی آرامگاه در دوره ساسانی ساخته شده است. از لحاظ شاخصه‌های معماری، قسمت جنوب شرق بنا (مشتمل بر چهارگوش منظم و استوار سنگی با پوشش ضربی سنگ و آجری) از عهد آل‌بویه به یادگار مانده است، حرم و اتاق طویل جنوبی آن از دوران ساسانی باقی است و دیوارهای خارجی صحن، هم‌زمان با بنای سنگی به عهد آل‌بویه و عصر سلجوقیان تعلق دارد. در سده‌های بعدی احداث رواق و دیوارها و اتاق‌های مختلف و راهرو، محوطه اصلی را به دو صحن تقسیم كرده و به‌صورت كنونی درآورده است. در دوره دیالمه گنبد بقعه روی آن ساخته شده است.
روی قبر، صندوق منبت‌كاری قرار گرفته است. روی این صندوق حدیث‌هایی از پیامبر اسلام (ص) و لقب‌های شهربانو را می‌توان مشاهده كرد و تاریخ ۸۸۸ هجری قمری، نام بانی و سازندگان آن ذكر شده است. منبت زیبایی از دوران شاه طهماسب در جنوب شرقی حرم قرار دارد. در این بقعه آثار تاریخی دیگری نیز هست كه آن را در ردیف جاهای دیدنی استان تهران قرار داده است.
همه ساله در ۲۷ خرداد ماه زرتشتیان از سراسر جهان در این مكان گرد هم می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند. به‌دلیل شباهت بسیار به نیایشگاه‌های آناهید، در اینكه سابقه بنا به عهد ساسانیان می‌رسد و بنا به‌عنوان نیایشگاه ایزدبانو آناهید مورد استفاده بوده است، شكی وجود ندارد. اما ممكن است در دوره اسلامی، یكی از افراد صاحب‌نام مذهبی نیز در این مكان به خاك سپرده و این مكان تبدیل به زیارتگاهی اسلامی شده باشد. به هر روی این نظرات كه توسط محققان بزرگ مطرح شده‌اند، همچنان مورد شك هستند و ممكن است با تحقیقات بیشتر در این زمینه، تایید یا رد شوند.
بنای آرامگاه بی‌بی شهربانو در ۳۰ خرداد ۱۳۱۵، به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران با شماره ۲۵۶ ثبت شد و در سال ۱۳۸۲ مورد مرمت قرار گرفت.
معماری آرامگاه بی بی شهربانو شهرری
این مجموعه محوطه‌ای است مستطیل شكل (شمالی-جنوبی)، به طول ۳۳ متر و عرض ۲۲ متر كه با دیواری سنگی متعلق به سده چهارم (آل بویه و سلجوقیان) محصور و از شمال به كوهستان محدود می‌شود. در بخش جنوبی آن، چند بنای محكم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های گوناگون به دو قسمت تقسیم شده است. بنای اصلی آرامگاه از سنگ و گچ ساخته شده و طاق‌های آن آجری است. این بقعه شامل حرم كوچك چهارگوش با ابعاد حدودا سه متر می‌شود. مدخل اصلی حرم رو به شرق است و سردری متعلق به دوره صفویه دارد. گنبد كاشی‌كاری شده بنا و برخی گچ‌بری‌ها و تزیینات آن از آثار عصر قاجار هستند.
دهلیزی بخش جلوی سردر در گذشته شكل یك ایوان را داشته است و بخشی از حیاط اندرون آرامگاه محسوب می‌شد. در جنوب این دهلیز، یك بنای مربعی سنگی با ابعادی نزدیك به ۶ متر و پوشش ضربی مربوط به قرن چهارم دیده می‌شود. در جنوب حرم نیز یك اتاق طویل كه در جهت شرقی-غربی قرار گرفته است، وجود دارد كه كارشناسان سابقه آن را متعلق به دوره ساسانی می‌دانند. این اتاق‌ها از شرق به بنای مربع سنگی منتهی می‌شود و مشخص است كه در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است. در شمال حرم، مسجدی قرار دارد كه به عهد قاجار تعلق دارد. صحن بزرگ‌تر این بقعه كه حیاط بیرونی بنا محسوب می‌شود، در شمال همین مسجد قرار گرفته است. در شمال صحن، اتاقی را برای اقامت مهمانان متولی یا زوار دیگر احداث كرده‌اند. در قسمت پایینی آرامگاه بی‌بی شهربانو، در سمت راست، غاری وجود دارد كه دارای مدخلی باریك و تنگ است. این غار برای مردم مقدس است و در فرهنگ عامه برای نذر كردن به این غار می‌روند و در داخل آن شمع روشن می‌كنند. سقف زیارتگاه سنگی است. در كف محوطه ظرف‌هایی برای جمع‌آوری آب گذاشته‌اند كه بخشی از آن جهت تبرك به زائرین اهدا می‌شود و بخشی دیگر نیز به مصرف خوراكی می‌رسد.
نحوه دسترسی به آرامگاه بی بی شهربانو شهرری
مقبره بی بی شهربانو در شهرری، جاده امین آباد، جاده بی بی شهربانو قرار دارد. برای دسترسی، بهترین گزینه خودروی شخصی است. در غیر این صورت، می‌توانید از تاكسی‌های آنلاین استفاده كنید. اگر قصد دارید با خودروی شخصی به این مكان بروید، ابتدا باید راهی شهرری و از بزرگراه تهران-ورامین، وارد جاده امین آباد شوید. پس از آن داخل جاده بی بی شهربانو بپیچید و تا انتهای جاده بروید. مقبره بی بی شهربانو را روی كوه خواهید دید.
