در منطقه غربی و جنوب غربی كشور به دلیل شرایط فرهنگی و جغرافیایی پوشیدن ” گیوه” از قدیم رسم بوده است. گیوه، اصولا پای پوشی سبك، با دوام و مناسب برای راهپیمایی‌های طولانی در مسیرهای ناهموار است، با توجه به این خصوصیات، اغلب افراد پیدایش آن را به روزگارانی خیلی قدیم تر از پیدایش سایر انواع پاپوش نسبت داده‌اند.
به گزارش ایسنا؛ هرچند نمی‌دانیم گیوه‌های ابتدایی از چه جنسی ساخته می‌شده و چه شكلی داشته، اسنادی در دست داریم كه نشان می‌دهد قرن هشتم هجری قمری دوران اوج استفاده از گیوه بوده است. گیوه بافی نمادی از مقابله و مقاومت زیبایی هنر ظریف دست در برابر جاده های سرسخت و سنگلاخی و به عبارتی نبرد و تقابل هنر و طبیعت است، به گیوه در اصطلاح محلی ” آژیه” گفته می شود.
گیوه ملایر با قدمت ۱۵۰ سال
رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ملایر گفت: قدمت گیوه بافی در ملایر به بیش از ۱۵۰ سال پیش بر می‌گردد و از هنرمندان قدیمی گیوه باف در ملایر می توان به آقایان كریمی، رنجبر و علی اكبر قلعه اشاره كرد.
ابراهیم جلیلی در گفت‌وگو با ایسنا افزود: در حال حاضر قربان رنجبر در چهار سوق بازار سنتی و قلعه فعال است، همچنین پنج نوع گیوه به نام‌های آجیده، زیر آج، سنه جونی، گیوه ماشینی و زیر گاومیش، در ملایر بافته می شود.
وی با بیان اینكه گیوه دوزی ملایر هنری است كه مهجور مانده و در حال منسوخ شدن است، اظهاركرد: درحال حاضر به دلیل گرانی مواد اولیه، نبود بازار فروش، تولیدات گیوه كاهش یافته است، اما در گذشته گیوه های تولید شده هنرمندان ملایری به نهاوند، خرم آباد و اراك و اهواز و… فرستاده می شده است.
جلیلی با تأكید بر اینكه این اداره آمادگی حمایت از این هنرمندان برای آموزش و توسعه هنر فوق را دارد، ادامه داد: گیوه سنتی انواع گوناگونی دارد و تقسیم بندی انواع گیوه بر اساس نوع بافت رویه، مواد استفاده در زیره و اتصال دو تكه كفش به هم صورت می گیرد.
رئیس میراث فرهنگی ملایر در این باره توضیح داد: ” گیوه سنتی ملكی”، دارای رویه ای نفیس و گران قیمت بوده و پنجه درازی است؛ رویه‌اش بلندتر از گیوه های سنتی دیگر بوده و به قسمت پشت آن نیز یك قطعه چرم دوخته می‌شود.
وی با بیان اینكه تخت این نوع گیوه از پارچه های نخی و لباس های مندرس كرباسی تهیه می شد و امروزه بیشتر از شلوارهای كهنه لی در ساخت آن استفاده می شود، خاطرنشان كرد: پود آن از این پارچه ها و به شكل نوارهایی نازك تهیه می شود و تار آن از پوست گاو است.
جلیلی با اشاره به اینكه پنجه و پاشنه تخت را از پوست گاو تهیه كرده و بعد از اتصال تار و پود به هم، دور آن را حاشیه زده و اضافات آن را می برند، گفت: تخت درست می كنند كه به آن ” تخت كهنه‌ای” یا ” تخت ملكی ” می گویند.
این مقام مسئول در مورد گیوه آجیده یا آجده، توضیح داد: تفاوت این گیوه سنتی با ملكی در این است كه رویه آن درشت باف بوده و كف آن هم تخت چرمی بخیه دار است، گیوه سنتی تخت چرمی نیز بسیار شبیه كفش‌های معمولی بوده و تخت آن چرمی است، از این نوع گیوه بیشتر در شهرها استفاده می شود و بر همین اساس آن را گیوه شهری نیز نامیده اند.
رئیس میراث فرهنگی ملایر بیان كرد: ” گیوه لته ای” تفاوت اصلی‌اش با سایر انواع گیوه در این است كه در تخت آن تنها از تكه‌های كهنه پارچه كه در اصطلاح به آن لته‌ای گویند، استفاده می شود، “گیوه تخت لاستیكی”، نیز نوعی گیوه درشت باف و ارزان قیمت است كه دارای زیره پلاستیكی است.
جلیلی خاطرنشان كرد: “گیوه ابریشمی”، نوعی گیوه تزئینی و تشریفاتی بوده كه تخت آن چرمی یا لاستیكی است اما بافت این تخت بسیار ظریف است، همچنین رویه این نوع گیوه از نخ ابریشمی رنگین بافته می‌شود و گاهی نیز با منجق‌دوزی همراه است .
وی در مورد ” گیوه كردی یا كلاش” افزود: این نوع گیوه كه موضوع اصلی این تحقیق است خاص مناطق كردنشین كشور بوده و محل اصلی تولید آن ناحیه اورامانات بوده و مهمترین ویژگی كه كلاش را از سایر انواع گیوه مشخص می كند مواد بكار رفته در آن است.
این مقام مسئول بیان كرد: رویه این نوع گیوه از نخ پنبه ای بافته شده و زیره آن از پارچه فشرده ساخته می شود و بر همین اساس كلاش كفشی سبك، نرم، قابل انعطاف و متناسب با محیط كوهستانی است.
استاد گیوه دوزی ملایر
در بازار سنتی ملایر دنبال مغازه و یا حجره گیوه دوزی می گردم و فقط یك مورد را پیدا می كنم؛ این هنر- صنعت در ملایر سال هاست كه رو به فراموشی گذاشته و متأسفانه در حال منسوخ شدن است.
در چهار سوق اصلی بازار ملایر وقتی رو به منطقه طالقانی حركت می كنی، در راسته عطاران به یك حجره كوچك سه متری می رسی، كه پیرمردی در آن به كار بافت و دوخت گیوه مشغول است؛ نامش”حاج قربان رنجبری” است؛ متولد ۱۳۱۶ در ملایر كه سالیان سال است در این شهر مشغول فعالیت بوده و هست.
سرش خلوت و مشغول زدودن زواید یك گیوه كوچك بافته شده برای پسر بچه ای دو، سه ساله است، جلو می روم و بعد سلام و احوال پرسی می خواهم تا با او در مورد كارش مصاحبه كنم، به صندلی كهنه و فرسوده ای كه آن طرف تر است، اشاره می كند و می خواهد تا بنشینم تا هم صحبت كنیم و هم او به‌كارش ادامه بدهد.
حجره اش آنقدر كوچك است كه حتی خودش به سختی درش جای می گیرد، تمام گیوه ها از سقف تا كف آویزان شده اند، دستگاه كارتخوان و تلفن داخل حجره اش ناخودآگاه لبخند را گوشه لبم می نشاند؛ به نوعی” تداخل ناموزون تكنولوژی و سنت” را تداعی می كند…
همانطور كه من سوال می پرسم “حاج قربان رنجبری” با جدیت كارش را ادامه می دهد و كمتر سرش را بلند می كند، می گوید: متولد ۱۳۱۶ در ملایر است و از كودكی كار گیوه بافی را شروع كرده و تاكنون كه ۸۴ سال از خدا عمر گرفته از همین حرفه ارتزاق كرده است.
استاد گیوه دوزی ملایر با بیان اینكه وقتی بچه بودم، مادرم من را سر این كار گذاشت، ادامه می دهد: مدتی هم كفاشی می‌كردم اما بعد تصمیم گرفتم همین جوالدوزی را به عنوان شغلم انتخاب كنم.
از او می پرسم كه بازار كارش مشتری و خریدار دارد و او پاسخ می دهد: خیلی كمتر از گذشته شده، الان دیگر مردم كفش های كارخانه ای و ماشینی را می خرند نه كفش های دست دوز، مثلا در بعضی روزها یك جفت و بعضی روزها هم دو جفت كفش می‌فروشم؛ البته روزهایی هم هست كه هیچ كفشی نمی‌فروشم ولی باز نا امید نیستم، چون روزی را خدا می‌رساند.
از زنانه و مردانه بودن گیوه ها و سایزهایی كه می دوزد، سوال می كنم و او چوب دستی اش را برمی دارد و به گیوه های رنگی خوش بافت كنار مغازه اش اشاره می كند و می گوید: این گیوه های رنگی مختص خانم هاست، هر سایزی هم كه مشتری بخواهد برایش می دوزم؛ از بچه دو ساله تا مرد ۱۰۰ ساله.
در مورد قیمت گیوه ها می خواهم برایم توضیح دهد و او همچنان كه مشغول كارش است، می گوید: هر گیوه ای بنا بر دوخت، مدل و مواد اولیه اش قیمتش فرق می كند؛ یك گیوه بچه گانه از ۱۰۰ هزار تومان شروع می شود تا گیوه اندازه یك مرد جا افتاده ۵۵۰ هزار تومان، تفاوت قیمت این كفش‌ها به خاطر زیره آنهاست، زیره‌های چرمی از زیره‌های پلاستیكی گران تر هستند.
می گویم:” حاج آقا رنجبری” گیوه دوزی دیگر دارد منسوخ می شود، حیف است كه این همه تجارب را به دیگران آموزش ندهید” و او تأیید می كند و حرفم را پی می گیرد و می گوید: سال ها قبل شاگرد داشتم اما دیگر الان كسی پی این شغل ها نمی آید، یك بار هم میراث فرهنگی كارگاه گذاشت و من در آن آموزش دادم، اما دیگر توان و حوصله اش را ندارم. من با قناعت توانستم این همه سال با این شغل روزگار بگذرانم اما الان جوان‌ها اهل قناعت نیستند و این كار هم درآمد كافی ندارد، برای همین برای جوان‌ها صرف نمی كند وارد این كار شوند.
از او می خواهم تا در مورد فواید و مزایالی این نوع پاپوش بگوید و او با اشاره به نوع دوخت گیوه ها، توضیح می دهد: این كفش ها برای سفر، پیاده روی، كمر درد و پا درد مناسب هستند و مردم می توانند به راحتی از آن استفاده كنند، پا در این كفش ها عرق نمی كند، گیوه به علت بافت نخی و درزهای بین بافت رویه كفش مانع ایجاد بوی بد پا می شود و تا حدود دو، سه سال هم دوام می آورد.
حاج قربان رنجبری در مورد مواد اولیه گیوه بافی، می افزاید: موادی كه در محل تهیه می‌شود شامل پوست گاو، پیه نری گاو و نخ تابیده است و موادی كه از خارج محل تهیه می‌شود به دو قسمت تقسیم می‌شود؛ برای گیوه‌های تخت زیره‌ای كه شامل رنگ، پارچه نازك نخی، كتیرا و نخ تابیده (قرقره) است و برای گیوه‌های طرح جدید مثل تخت چرمی و پلاستیكی، شامل میخ پوست دباغی شده، پاشنه‌های لاستیكی، كف لاستیكی، چسب، پوست نری گاو، پارچه نخی و موی بز می‌شود.
دیگر وقت اذان رسیده و پیرمرد خسته كار به نظر می رسد، بعد از تشكر و خداحافظی در راه با خودم می اندیشم كه اگر این گیوه‌ها مطابق مد روز تولید می شدند، می توانستند برای جوان ترها جذاب باشند. با وجود اینكه كار گیوه‌فروشی از رونق افتاده اما همچنان از لحاظ كارایی و كیفیت جزو بهترین پاپوش‌ها محسوب می‌شود و می‌توان با ایجاد خلاقیت و نوآوری در مدل و طراحی رویه این گیوه‌ها، جوان‌ها را به پوشیدن این پاپوش‌ها ترغیب كرد.
به هر حال اگر می‌خواهید در فصل تابستان یك كفش سبك، خنك و زیبا را پا كنید، به شما پیشنهاد می‌كنم كه از ملایر چند جفت گیوه خوش بافت تهیه كنید.