مسجد امام خمینی تهران

مسجد امام خمینی تهران در كنارخیابان پانزده خرداد، شرق خیابان ناصر خسرو و جنب بازار تهران واقع گردیده است .این مسجد از بناهای ارزشمند دوره قاجار به شمار می رود كه بین سال های ۱۲۲۲تا۱۲۴۰ ه-.ق توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده و بعد از مرگ وی، در زمان ناصرالدین شاه تعمیراتی در آن صورت گرفته و گلدسته هایی به آن اضافه گردیده است . نام معمار و سازنده مسجد ذكر نشده؛ اما به نظر می رسد كه عبدالله خان معمار باشی – معمار دربار فتحعلی شاه – بوده باشد . در ساخت و تزیین این مسجد،هنرمندان دیگری ازشیراز و اصفهان نیز شركت داشته اند . این مسجد، قبل از انقلاب اسلامی، ” مسجد شاه ” خوانده می شد .

معماری مسجد امام خمینی تهران

بنای مسجد امام با وسعتی حدود ۱۱ هزار مترمربع با طرح چهار ایوانی كامل ساخته شده و مشتمل بر صحن وسیع میانی، ایوان های چهارگانه ، گنبدخانه و شبستان های ستوندار، رواق ها، سردرها و جلوخان شمالی، به همراه تزیینات زیبای كاشیكاری، گچكاری، حجاری ، مقرنس و كتیبه های خطی است . مسجد دارای ورودی و سردر در اضلاع شمالی، شرقی و غربی است كه در پشت ایوان های مسجد قرار گرفته اند . سردر شمالی كه اصلی ترین ورودی بناست، در جانب خیابان ۱۵ خرداد قرار دارد . سردر غربی به بازار بزرگ و سردر شرقی به بازار صحافان یا بازار بین الحرمین راه دارد .

سردر شمالی دارای فضای جلوخان وسیع مستطیل شكلی است كه ۱۷ پله سنگی پایین تر از خیابان واقع شده است . دراضلاع جلو خان مغازه هاو در وسط ضلع جنوبی آن، سردری كاشیكاری با تزیینات مقرنس و كتیبه تاریخی بنا واقع شده است . در چوبی مسجد به ارتفاع ۴و عرض ۳ متر، دو لنگه است و ازاره كناره های آن سنگی است . بر سطح فوقانی در، كتیبه تاریخی مسجد، مورخ ۱۲۴۱ه-. ق بر سنگ حك شده كه حكایت از نام بانی، زمان ساخت و موقوفات مسجد دارد. سردرمزبور به هشتی گنبددار نسبتا بزرگی راه پیدا می كند كه سطوح آن دارای طاقنماها و گچكاری هایی است . هشتی ورودی، به ایوان شمالی راه داشته كه مسدود شده و دسترسی به صحن از طریق دو دهلیز كناری ایوان شمالی صورت می گیرد.

از آنجا كه جهت جلوخان و سردر، منطبق بر جهت قبله و بنای اصلی مسجد نیست،همانند مسجد امام اصفهان، با اعمال چرخش نامحسوسی در دهلیزهای ورودی، مشكل اختلاف دو بخش را حل كرده اند . سردرهای شرقی و غربی نیز دارای تزیینات كاشیكاری و همان عناصر سردر،هشتی و دهلیزها هستند. با این تفاوت كه در این سردرها اختلاف جهت وجود ندارد . در هشتی سردر شمالی، سقاخانه ای سنگی با شیرآب قرار داده اند كه در دوره های بعدی جایگزین سنگابی حجاری شده گردیده است. صحن وسیع مسجد به شكل مربع و ابعاد ۶۵×۶۵ متر با سطح سنگ فرش ، در میانه دارای حوض بزرگی است .

در نمای اطراف صحن، در چهار جهت اصلی ، چهار ایوان با نمای كاشیكاری و طاقنمابندی، و در اطراف آنها، رواق ها و دهنه های شبستان ها قرار گرفته است . كاشیكاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی صورت گرفته است. كاشیكاری معقلی، سطوح داخلی ایوان ها را به زیبایی تزیین كرده است . بر بالای ایوان شمالی، دو گلدسته كاشیكاری و در میانه آنها، ساعتی بر پایه كاشیكاری تعبیه كرده اند . گلدسته ها مربوط به دوره ناصرالدین شاه و نصب ساعت مربوط به بعد از آن ۱۳۲۳ _ ۱۳۲۲ ه-.ق است . ایوان مزبور، از دیگر ایوان ها بزرگترها و فضای آن به عنوان شبستان تابستانی، مورد استفاده نمازگزازان است .

گنبد خانه

در پشت ایوان جنوبی، گنبدخانه قرار دارد كه فضای مربعی است كه در بالا با گوشه سازی به كثیرالاضلاع تبدیل گشته و گنبدی بر بالای آن قرار گرفته است . ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد كوچكتر با روزنه هایی در ساقه است كه آن را بر رأس گنبد اصلی بنا ساخته اند و پوشش ورقه های رزین دارد . گنبد اصلی در گذشته با آجرهای لعابدار آبی رنگ و كتیبه های با خط كوفی پوشش یافته بوده كه در دهه گذشته، بدون ملاحظه جنبه های هنری و تاریخی، با ورقه های فلزی پوشش یافته است . فضای زیرین گنبد با كاشی و گچكاری تزیین یافته و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلاع دیگر آن، درگاه هایی وجود دارد كه به ایوان جنوبی و شبستان های ستوندار جانبی راه پیدا می كنند .

در این گنبدخانه منبری دوازده پله و سنگی وجود دارد كه با استادی از سنگ مرمر یكپارچه ای ساخته شده است . دراضلاع شرقی و غربی گنبدخانه، دو شبستان ستوندار وسیع با پوشش چشمه طاق اندود گچ ساخته شده كه هر كدام چهار دهانه به سوی صحن دارند . در هر یك از این شبستان ها، دو محراب قرار دارد . شبستان ستوندار دیگری در ضلع شمالی مسجد واقع است كه به خاطر آفتابگیر بودن، به شبستان گرم شهرت دارد . از كتیبه های موجود در مسجد می توان به سنگ نوشته ایوان جنوبی متضمن تاریخ ۱۲۲۹ ه- . ق ، نام فتحعلی شاه و شكیات نماز به خط ثلث مهدملك الكتاب، كتیبه قرآنی گنبدخانه، و كتیبه هایی متضمن قصیده هایی از فتحعلی خان ملك الشعرا و مجتهدالشعرا اشاره كرد . در دوره اخیر، تعمیرات زیادی در مسجد صورت گرفته كه بخشی از آنها بر اصالت تاریخی مسجد صدمه زده است . این بنا به شماره ۱۶۶۷/۳ به ثبت تاریخی رسیده است .

مسجد شاه و تاثیر در جریان تاریخ

مسجد شاه به دلیل قرار گرفتن در محوطه بازار از اهمیت خاصی برخوردار بود و در جریانات مربوط به تاریخ، علمای حاضر در مسجد، بازار را نیز با خود همراه می‌كردند. این بنا را می‌توان مركز ارتباط روحانیون با بازار دانست. در جریان نهضت تنباكو و انقلاب مشروطه ایران این مسجد و علمای آن نقش موثری را در جریان پیشبرد اهداف انقلاب مشروطه داشتند. از جمله واعظان این مسجد در جریان مشروطیت، سیدجمال واعظ بود. وی از معدود واعظانی بود كه از تمجید در حق امام جمعه و كارگزاران حكومتی خودداری می‌كرد و سخنرانی‌های وی در جریان مشروطه بسیار تاثیر داشت. در دوران حكومت پهلوی دوم، محمدتقی فلسفی نیز از سخنرانان مشهوری بود كه برای اولین بار سخنرانی‌هایش در مسجد شاه به طور مستقیم از رادیو پخش می‌شد.

از زمان احداث مسجد شاه تاكنون به دلیل موقعیت مهم آن در بازار، همواره مجلس‌های بزرگداشت و ختم علمای بزرگ و شخصیت‌های مختلف سیاسی و ملی در آن برگزار شده است. از جمله مجلس‌های مهمی كه در دوران ناصرالدین شاه در مسجد برگزار شد مجلس ختم میرزا حسن شیرازی بود. از دیگر مجلس‌های ترحیم در این مسجد می‌توان مراسم ختم شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین شاه، رییس‌علی دلواری قهرمان جنبش جنوب ایران، آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله فیض قمی و آیت‌الله بروجردی را نام برد.

همچنین در جریان شكل‌گیری انقلاب ۵۷، این مسجد با با روی كار آمدن اسدالله علم و اجرای طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی به مكانی برای برای مبارزه علنی علیه حاكمیت تبدیل شد و علمای حاضر در مسجد با بهره‌گیری از هیئت‌های مذهبی و مراسمات مختلف و حضور مردم در مسجد، توانستند مردم و بازار را با خود همراه كنند و در جریانات انقلاب نقش موثری را ایفا كنند. با گذشت زمان و اوج‌گیری انقلاب، این مسجد به مكانی برای تبادل اطلاعات و جلسات و در مواردی پخش اعلامیه، مبدل شد.

در دوره‌های اخیر نیز مرمت‌هایی در مسجد انجام شد كه به عقیده متخصصین معماری، برخی از آن‌ها اصالت معماری مسجد را تحت تاثیر قرار داد. با این‌حال این مسجد مربوط به تاریخ معاصر كه آن را بعد از مسجد عتیق دومین مسجد تاریخی پایتخت می‌دانند، دارای زیبایی‌ها و معماری جالب توجه خود است و طرفداران معماری اسلامی و آثار تاریخی را به خود جذب می‌كند.

نحوه دسترسی به مسجد امام خمینی تهران

آدرس : استان تهران، تهران، خیایان پانزده خرداد، روبرو ناصرخسرو