مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری ( سپهسالار ) تهران از مدارس بزرگ قرن سیزدهم هجری قمری است. بانی این بنای عظیم و ساختمان مجلس شورای ملی حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم دوره ی ناصرالدین شاه و برادرش مشیرالدوله بوده اند.مهندس و طراح این مجموعه یكی از اولین مهندسین ایرانی بنام ممتحن الدوله بوده كه پس از اتمام تحصیلات خود در فرانسه ، به ایران بازگشت.
ساخت این بنای معظم در سال ۱۲۹۶ هجری قمری آغاز گردید. باتوجه به محل كاخ گلستان ، بازار ، دروازه شمیران، باغ و عمارت فخرالدوله (كه كمی بالاتر از آن قرار داشته)، كوچه ی میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله ( ایران )، كوچه ی نظامیه ، سه راه امین حضور كه تماما در اطراف این محل متمركز بوده اند، دیده می شود كه مدرسه ی مزبور تقریبا در منطقه ی مناسب شهر در زمان خود ساخته شده است .
معماری مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری ( سپهسالار )
مسجد و مدرسه سپه سالاربراساس یك طراحی كلی و داشتن نقشه برای تمامی مجموعه طراحی گردیده است این بنا از قسمتهایی چون صحن اصلی، شبستان زمستانی چهل ستون با ورودی از صحن اصلی برای آقایان و یك ورودی مجزا برای خانم ها از قسمت شمالی آن، جلوخان، سردر، ساختمان دو طبقه ی حجرات با تعداد ۶۰ حجره ، منزل مدرس یا مسئول مدرسه ، وضو خانه یا چهل شیر و شبستان تابستانی یا گنبد خانه تشكیل گردیده است .
بعد از سردر، هشتی چهار ضلعی قرار دارد كه به وسیله دو راهرو در سمت راست و چپ، به صحن مجموعه راه دارد . پوشش هشتی در اطراف، یزدی بندی و در بالا، رسمی بندی است . این هشتی دارای تزیینات كاشیكاری، كتیبه و نورگیری مشبك از آجر لعابدار است . بر كاشی های این قسمت، تاریخ ۱۲۹۸ ه- ق خوانده می شود . در مدخل راهروی سمت چپ این هشتی، كتیبه “بفرمایش عالیجاه احمد علیخان و اهتمام عالیجاب خیرالحاج حاجی ابوالحسن معمار خاصه عمل كارخانه استاد علی اكبر ۱۲۹۸ ” ثبت شده است .
سردر شرقی بنا در خیابان سیدرضی واقع شده و فاقد مناره و كتیبه است . سطح سردر دارای طاقنما و تزیینات كاشیكاری و گره چینی است . در پشت سر این سردر، هشتی شرقی واقع است كه توسط یك راهرو به صحن حیاط مرتبط می شود . این هشتی با طاق هفت كاسه یا طاق معلق، یكی از كارهای برجسته استاد جعفرخان معمار باشی كاشانی – متوفای ۱۳۱۲شمسی – است . این هشتی دارای تزیینات كاشیكاری و رسمی بندی است . در وسط مجموعه، صحنی آجر فرش به ابعاد ۶۰×۶۰ متر واقع گردیده و در وسط آن حوض بزرگ دایره شكل، باغچه های متعدد و در اطراف آن، ایوان های چهارگانه و ۶۰حجره در دو طبقه قرار دارد .
بر نمای حجره ها وایوان های اطراف صحن ، خلاصه وقف نامه مسجد و مدرسه بر كاشی به خط “میرزا غلامرضا” و كار “استاد صادق كاشی ” نوشته شده است . در طرفین ایوان ها و پشت حجره ها، چند شبستان و چند مدرس ساخته شده است . ایوان جنوبی، اصلی ترین ایوان مسجد است . سطح ونمای این ایوان دارای تزیینات غنی و متنوع كاشیكاری است كه بعدها تعمیر و تجدید شده است . در سقف ایوان كاشیكاری، نه كاسه و در كنار آن، یزدی بندی های بسیار زیبایی اجرا شده است . ازاره ایوان، سنگی است و به صورت زیبایی حجاری شده و عبارات “عمل عبدالله قزوینی حجار ۱۳۰۳” و “عمل عمو غلامحسین حجار ۱۳۰۳” بر آن نقر شده است .
در این ایوان، دو راهرو وجود دارد كه به دو مدرس جانبی راه پیدا می كند . در دوسمت این ایوان، در مجموع ، چهارمناره كاشیكاری زیبا ساخته شده كه راه پله میانی آنها از پشت بام است . در پشت این ایوان جنوبی، شبستان تابستانی به ابعاد ۶۰/۴۱×۶۸/۴۳ متر واقع است كه به وسیله گنبد طاقی رفیعی پوشش یافته است . این شبستان دارای ازاره ای از سنگ مرمر به ارتفاع ۵/۱متر است . در ضلع جنوبی شبستان، محرابی با تزیین كاشی و مقرنس قرار دارد . سطوح مختلف این شبستان با تزیینات كاشی، یزدی بندی، رسمی بندی- با طرحهای متنوع – و كتیبه هایی تزیین گردیده است .
گنبد مسجد
گنبد به ارتفاع ۴۴/۳۷ متر، بر روی این شبستان و به كمك چهار پایه استوار است . بر بالای این چهارپایه، چهار طاق رومی به دهانه ۵/۱۴ متر بر پا شده كه خود به وسیله چهار لنگه آجری به هشت ضلعی و سپس دایره تبدیل شده گنبد بر آن قرار گرفته است . گنبد از نوع خفته با خیز كم و ساقه كوتاه در چهار جهت دارای روزنه است و از بیرون و داخل با تزیینات متنوع كاشی پوشیده شده است . ساقه كوتاه گنبد از بیرون با گره چینی تزیین شده و بر بدنه آن نیز ترنج های زیبا به همراه كتیبه هایی طراحی شده است . زمینه كاشیكاری سطح گنبد سفید است . این كاشیكاری چندین بار از جمله در سال های ۱۳۰۷و۱۰۳۸ ه-. ش تعمیر و تجدید شده است؛ گنبد با گذشت زمان صدمات زیادی متحمل شده كه در دوره اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی تعمیر و بازسازی شده است .
بر بالای شبستان، در چهار طرف گنبد، چهار طاق بلند قرار گرفته كه به همراه گنبد، فضای شبستان تابستانی را می پوشاند . ایوان های دیگر صحن نیز دارای تزیینات متنوع كاشی، طاقنماها و كتیبه های قرآنی و تاریخی است .
مناره های مسجد
بر بالای ایوان شمالی، دو مناره و در وسط آنها ، برج ساعت ساخته شده است . مناره ها، قرینه یكدیگر و دارای تزیینات كاشی، مقرنس، كتیبه و مأذنه هستند . برج ساعت به صورت مكعب مستطیل دارای تزیینات كاشی است و ساعت آن ، دو صفحه به طرف شمال و جنوب دارد. ضلع شرقی صحن و پشت ایوان شرقی، مسجد چهل ستون یا شبستان زمستانی مجموعه واقع شده كه ورودی اصلی آن از طریق ایوان شرقی است . این شبستان دارای ۴۴ ستون سنگی در ۴ ردیف ۱۱ تایی است كه در بالا به وسیله تویزه های آجری به همدیگر متصل شده و با چشمه طاق هایی پوشش یافته اند . ستون های شبستان، از قطعات سنگی حجاری شده است و از سه قسمت پایه، ساقه و سرستون مقرنس تشكیل می شود .
ستون ها، طاق ها و پوشش این مسجد به همراه تزیینات حجاری، گچبری، رسمی بندی و مقرنس، تركیب دلپذیری را ارائه می دهد.در طاق های میانی ، نورگیرهایی با شیشه رنگین تعبیه كرده اند كه بر زیبایی مزبور می افزاید . مسجد دارای كتیبه های متعددی است . در ضلع جنوبی، محراب اصلی مسجد با مقرنس های گچی، تزیینات گچبری و مرمری قرار دارد و در دو طرف آن، دو محراب دیگر با تزیینات رسمی بندی و گچبری دیده می شود. ازاره این شبستان از سنگ سفید است . در شمال ایوان شمالی و در شرق و غرب ایوان جنوبی، مدرس های سه گانه مسجد واقع اند كه چون بخش های دیگر، با تزیینات كاشیكاری، گچبری، كتیبه و آیینه كاری تزیین شده اند .
در اطراف صحن مجموعه، در دو طبقه، ۶۰ حجرهد (۲۹ حجره در طبقه اول و ۳۱ حجره در طبقه دوم) ساخته شده است. تمام حجره های طبقه اول، بعد از سكویی كه در جلوی طاقنمای حجره قرار دارد، دارای ازاره كاشیكاری هستند . در فاصله بین دو حجره در قسمت ازاره، تزیینات سنگی وجود دارد . این حجره ها عموما دارای نقشه مستطیل شكل هستند و سقف آنها با چهار تویزه پوشش گردیده و انواع تزیینات كاشیكاری، گره چینی، رسمی بندی در ایوان حجره ها و پشت بغل آنها به كار رفته است . در اطراف حجره های طبقه دوم مجموعا شش بهارخواب یا بالكن ساخته شده كه آنها نیز با كاشیكاری، طاقنماها، كتیبه ها و گره چینی تزیین یافته اند .
در جلوی این بالكن ها، نرده های آجری مشبكی با لعاب فیروزه ای كار شده است . بنای مسجد و مدرسه عالی همچنین دارای آب انباری با هشت ستون سنگی حجیم، كتابخانه معتبر، حیاط خلوت و بناها و تأسیسات دیگر است . این بنا به شماره ۲۶۰به ثبت تاریخی رسیده است.
نحوه دسترسی به مسجد و مدرسه عالی مطهری
مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری ( سپهسالار ) در جنوب كاخ بهارستان، در ضلع شرقی میدان بهارستان و مجاورت ساختمان قدیمی مجلس شورای اسلامی در خیابان مصطفی خمینی واقع شده است.
