خانه امام جمعه تهران ، در محدوده بافت قدیم شهر تهران،درخیابان ناصر خسرو خانه معروف امام جمعه واقع است. همان گونه كه از نام بنا برمی آید، این خانه متعلق به یكی از امام جمعه های تهران در دوره قاجار است و احتمالاً ساخت آن را می توان به اواسط دوران سلطنت ناصرالدین شاه یعنی سال های ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۰ هـ . ق نسبت داد.خانه امام جمعه كه قدمت آن دست كم به یك قرن می رسد، در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۵ با شماره ۱۷۷۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
تاریخچه خانه امام جمعه تهران
خانه «امام جمعه» از آثار دوره قاجارجه و باقی‌مانده از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری است. این بنا، نخست خانه «میرزا آقاخان نوری» صدراعظم ناصرالدین شاه بود. بعدها امام جمعه تهران آن را خرید و در آن ساكن شد.حاج «سیدابوالقاسم امام جمعه» پسر ارشد «سیدزین الدین امام جمعه» و نوه دختری «معیرالممالك» (نظام الدوله) بود كه پس از فوت پدر، امامت جمعه و تولیت مسجد امام را برعهده گرفت و چندی بعد با دختر مظفرالدین شاه، «شكوه الدوله» ازدواج كرد. او از اواخر حكومت محمدشاه قاجار تا چندی بعد از مشروطه، منصب امامت جمعه و جماعت تهران را بر عهده داشت.
تزیینات خانه امام جمعه تهران
این خانه دارای تزئینات باشكوهی از جمله آینه‌كاری، نقاشی‌های روی گچ، گچبری، ارسی‌ها و شیشه‌های رنگی است كه در مقایسه با عمارت شمس‌العماره كاخ گلستان، یكی از ارزشمندترین خانه‌های تاریخی تهران محسوب شود. صندوق احیا و بهره‌برداری آثار تاریخی كه مالكیت آین بنا را برعهده دارد در مزایده‌ای كه سال گذشته منتشر كرد، از آن به عنوان «نفیس‌ترین خانه تهران» نام برد كه دارای كاربری «فرهنگی، خدماتی و پذیرایی» است.
معماری خانه امام جمعه
وقتی از درب بنا وارد مجموعه می شویم پس از گذر چند متر و از طریق راهرویی نسبتا باریك به حیاط خانه ای خواهیم رسید كه در آن، عمارتی باشكوه و با صلابت كه دو طبقه دارد، چشم ما را خیره می كند. طبقه همكف كه حدودا یك پله پایین‌تر از سطح حیاط قرار گرفته شامل حوضخانه و اتاق‌هایی در اطراف آن است و فضای طبقه بالا نیز تالاری زمستان نشین دارای دو گوشواره (اتاق‌های خصوصی) در طرفین با تزیینات مقرنس، آینه‌كاری، گچبری و نقاشی‌هایی به سبك اروپایی در سقف و دیوارهاست. ویژگی شاخص در تزیینات این بنا تلفیق هماهنگ و متناسب معماری سنتی در كنار عناصر تازه‌وارد فرنگی است.
این بنا در مجموع حدود ۸۷۹ مترمربع زیربنا دارد. طبقه اول حوضخانه و طبقه دوم شامل تالار تابستانی و زمستانی است كه هر كدام با ارسی های كشویی از یكدیگر و از محیط بیرون، جدا می شود. در جلوی عمارت، ایوانی با دو ستون بلند قرار دارد.
خانه امام جمعه از بناهای مسكونی اعیانی به شمار می رود كه دو بخش اندرونی و بیرونی دارد. بخش اندرونی آن كه برای سكونت افراد خانه و خدمه بوده، سالها پیش، تخریب و به مدرسه تبدیل شده است اما بخش بیرونی كه محلی برای پذیرایی از مهمانان امام جمعه بوده، همچنان باقی مانده است.
این خانه، مانند بسیاری از خانه های اعیانی سنتی ایرانی تزئینات مفصل و چشم نوازی دارد و با نقاشی، گچبری و آیینه كاری تزیین شده است. در تزئینات این فضا از تصاویر زنان با پوشش غربی و تلفیق طرح های غربی گچبری در كنار هر آینه استفاده شده است. همچنین، مهرچاپ در میان قاب ها و ارسی هایی با سبك ایرانی به صورت گره چینی مشبك با شیشه های رنگی یا سه لابری با طرح های اسلیمی و غربی در كنار هم به كار رفته است.
پیشانی شیروانی خانه از آرامگاه كوروش الهام گرفته است كه نمونه آن در دیوانخانه كریمخان نیز وجود دارد.با این حال، زیباترین بخش طبقه اول، حوضخانه است با كاشی‌های آبی در كف كه با سبكی هنرمندانه، چشم گردشگران را به سوی خود جلب می كند.
در طبقه دوم این بنا ، معمار آن دو اتاق گوشواره ایجاد كرده است تا اگر تعداد مهمان‌ها در تالار زیاد شد برای پذیرایی بهتر، تیغه‌ها یا سردری‌ها را باز كنند و فضا به سالنی بزرگ تبدیل شود. شاید برجسته‌ترین و باارزش‌ترین عنصر تزیینی به كار رفته در این بنا، ارسی(پنجره چوبی) ۹ لنگه با ظریف‌ترین گره‌های چوبی در كنار شیشه‌های رنگی است كه تالار را از ایوان جدا می‌كند.
از دیگر هنرنمایی استاد كاران این بنا، بهره گیری از هنر سنگ‌كاری است كه یكی از مهم‌ترین بخش‌ها در ایستایی و استحكام خانه‌های قدیمی به شمار می رود. در قسمتی از حیاط، استادكاران با استفاده از هنر سنگ‌تراشی، با حكاكی روی آن نقوش بسیار زیبایی را خلق كرده‌اند.
مرمت و بازسازی
در این خانه به خوبی ردپای هنر ایران باستان چه در سنگ برجسته‌های حیاط به صورت برگ پنجه‌ای و چه در گچبری‌های خانه به صورت زنجیره‌وار مطابق با الگوی باستانی تركیبی از طرح‌های گیاهی و هندسی دیده می‌شود. حیاط‌سازی خانه‌های سنتی، حوض و باغچه همواره از معتبرترین عناصر آن به شمار می‌رفت و این بنا یكی از نمونه های برجسته آن است.خانه امام جمعه پیش از انقلاب در اختیار وزارت فرهنگ و هنر بود و اكنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی كشور است.
پس از طی مراحل انتقال مالكیت بنا به وزارت فرهنگ و هنر از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ هجری شمسی نخستین دوره تعمیرات بنا از جانب سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی ایران صورت گرفت و از آن به منزله مركزی برای آشنایی دانشجویان رشته های معماری و هنر با ویژگی های معماری سنتی استفاده می شد.
مرمت این خانه در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی به پایان رسید، اما در سال های بعد در اثر حوادث بسیاری از جمله احداث پاركینگ طبقاتی در مجاورت خانه امام جمعه، انفجار بمب در میدان امام و اصابت راكت به آن یا اصابت موشك رژیم بعثی در فاصله ۲۵ متری خسارات جبران ناپذیری به این بنا وارد شده است.
از آنجا كه بسیاری از بناهای دوره قاجاریه به مرور زمان تخریب شده و اكنون تعداد اندكی از آن دوره باقی است، خانه امام جمعه را می توان یادگار ارزشمندی از بناهای آن دوران به شمار می رود.
آدرس خانه امام جمعه تهران
تهران، خیابان ناصر خسرو، كوچه امام جمعه، پلاك ۳۷
