عمارت قزاقخانه تهران مربوط به دوره قاجار و دوره پهلوی است و در تهران، شمالمیدان مشق سابق (باغ ملی) جای گرفته است. این اثر در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۶۷۴ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.میدان مشق در تهران در دوره‌ی فتحعلی‌شاه قاجار بنا نهاده شد و مساحت آن بیش از ۱۶۰ هزار مترمربع بود. این میدان یكی از نخستین و بزرگ‌ترین میدان‌های نظامی تهران بود. پادگان نظامی دودمان قاجار در این میدان پا گرفت و قزاق‌ها در آن تمرین رژه و مشق نظام می‌كردند. در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار، ساختمان جدید ساخته شد كه آن را عمارت «قزاقخانه» نامیدند.
تاریخچه عمارت قزاقخانه تهران
عمارت قزاقخانه تهران یكی از قدیمی ترین بناهای ساخته شده در تهران و اولین ساختمان خیابان كوشك مصری است. در سال ۱۲۸۰ هجری قمری در زمان مظفرالدین شاه دستور ساخت آن داده و در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد. عمارت قاجاری قزاقخانه ساختمانی نئو كلاسیك و تجدد گرا و تلفیقی از شیوه معماری ایرانی و اروپایی دارد.
ناصرالدین‌شاه قاجار كه در سفر دوم خود به اروپا ترتیبات و انضباط و قابلیت‌های واحدهای كازاك روس را پسندیده بود در بازگشت تصمیم به ایجاد واحدهایی مشابه در ایران گرفت. به خواهش او گروهی از افسران قزاق به ریاست سرهنگ دومونتویچ به ایران آمدند و دولت ایران عده‌ای از سواران قفقازی‌تبار مهاجر را برای آموزش به آنان سپرد.
استعداد این نیروی نظامی ابتدا در حد بریگاد (تیپ) و سپس دیویزیون (لشكر) بود و زیر فرماندهی افسران روس (نظامیان كازاك) قرار داشت. قوای قزاق برای چندین دهه مهم‌ترین نیروی نظامی ایران به‌شمار می‌رفت و نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا كرد.
هسته اولیه میدان مشق
این عمارت هسته اولیه مجموعه میدان مشق است كه در دوره فتحعلی شاه به عنوان پادگان نظامی در شمال شهر تهران بنیان نهاده شد. عمارت نظامی میدان مشق كه بعدها به عمارت قزاقخانه موسوم شد، چندین دوره ساخت و ساز را شامل شده و عمده ترین تغییرات انجام شده در آن در دوره ناصرالدین شاه قاجار و رضا شاه صورت گرفته است.
به تدریج در فضای باز مقابل این عمارت ساختمان های دولتی چون كاخ شهربانی، كاخ وزارت خارجه، موزه ایران باستان و شركت نفت ایران و انگلیس و عمارت پست بنا شد.بنای قزاقخانه در محدوده جغرافیایی شهر تهران واقع گردیده است. منطقه تهران در پهنه ای بین كوه و كویر در دامنه جنوبی البرز گسترده شده است.مالكیت این مجموعه از ابتدا دولتی بوده است.چه آن زمان كه قزاقخانه بوده، چه زمان وزارت جنگ كه بعدها به وزارت دفاع تغییر نام داد، چه اكنون كه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آن را خریداری كرده و در اختیار دانشگاه هنر قرار داده است.
میدان مشق در تهران در دورهٔ فتحعلی شاه قاجار بنا نهاده شد و مساحت آن بیش از ۱۶۰ هزار مترمربع بود. این میدان یكی از نخستین و بزرگ‌ترین میدان‌های نظامی تهران بود. قزاق ها در آن تمرین رژه و مشق نظام می كردند. علت انتخاب این میدان به منظور مشق سربازان، نزدیكی به میدان توپخانه و عمارت ارگ بود. پس از تشكیل بریگاد قزاق نیز به همان دلایل، مقر آنان را به این محل منتقل كردند و در قسمتی از آن عمارت قزاقخانه را احداث كردند.
كاربری عمارت قزاقخانه تهران
عمارت قزاقخانه سه دوره تحول عملكردی و كالبدی را از سر گذرانده است. دوره اول ساختمان قاجاری قزاقخانه به عنوان پادگان نظامی است. دوره دوم افزوده های دوره پهلوی و تبدیل عمارت قزاقخانه به وزارت جنگ را در بر می گیرد و دوره سوم در برگیرنده تملك عمارت نظامی توسط دانشگاه هنر از سال ۱۳۸۰ و تبدیل این مجموعه تاریخی به عملكردی آموزشی و فرهنگی است.
معماری عمارت قزاقخانه تهران
ساختمان عمارت قزاقخانه از دو سمت شمال و جنوب رو به میدانی وسیع دارد كه در آن مراسم نظامی برگزار می شد. بنابراین معماری ساختمان برونگراست و امكان دید وسیعی از محوطه پیرامون را برای ساكنینش فراهم می كند. ایوان های مختلف در نمای رو و پشت یك ساختمان اداره به همین دلیل شكل گرفته اند. عمارت قاجاری از سه طبقه شكل گرفته است كه شامل بخش میانی و دو بال شرقی و غربی آن است. بخش میانی سه اشكوبه است و راه پله عریض و باشكوهی دارد كه امكان دسترسی آسان به طبقات را فراهم میكند.
كاربری طبقات مختلف عمارت
در طبقات فوقانی ساختمان در شمال و جنوب ایوان هایی وجود دارند كه برای فراهم كردن امكان بازدید از مراسم نظامی ساخته شده اند. بالهای شرقی و غربی دو طبقه اند، كه در طبقه همكف آنها تالارهای ستون داری با ستون های آجری حجیم قرار دارند و طبقات فوقانی شامل اتاق های متعددی است كه در اطراف یك راهرو میانی شكل گرفته اند.
دو ایوان پیش آمده با ستون های كرنتی به همراه برج های آن، معماری عمارت قاجاری قزاقخانه را به نحوی دوام می بخشند كه بیانگر شیوه معماری تجدد گرا در دوران قاجار باشد . ساختمان دارای سه اشكوبه میانی با ایوان های مطبق و ستون های سنگی در طبقه همكف و ستون های گچی كرنتی در طبقات فوقانی و برج هایی كه به تناوب در میان پنجره های یكنواخت قرار گرفته اند را شامل می شود. محور اصلی طراح ساختمان، میدان نظامی است كه به روایتی هنرمندانه به تصویر در آمده اند.
مرمت و بازسازی
به دلیل اهمیت این بنا در دوره های قاجار و پهلوی این عمارت در زمان های حكومت مظفرالدین‌شاه و رضاشاه پهلوی بازسازی شد و تغییراتی در آن ایجاد شد . در دهه ۸۰ بعد از اینكه این عمارت در اختیار دانشگاه تهران قرار گرفت ، تصمیم بر این بود كه كاربری این مكان به دانشگاه تغییر یابد و حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد هزینه برای این پروژه برآورد شد .اما تا كنون تنها بخشی از قسمت شرقی ساختمان بازسازی شده است.
جاهای دیدنی اطراف عمارت قزاقخانه تهران
عمارت قزاقخانه یكی از معدود جاذبه های گردشگری تهران است كه علاوه بر خودش در دور و اطراف آن نیز موزه و مكان های گردشگری – تاریخی زیادی وجود دارد.
روبروی این كاخ موزه ملك (نخستین موزه وقفی – خصوصی ایران و یكی از شش كتابخانه بزرگ كشور) سمت چپ عمارت، سردر باغ ملی(، از بناهای به جا مانده از دوره قاجار كه توسط حسین علی بیك تهرانی نوسازی شده و اكنون یكی از نمادهای شهر تهران است)، كنار آن موزه پست، بیرون میدان موزه ملی ایران و خیابان سی تیر قرار دارد. موزه آبگینه، میدان توپخانه و میدان حسن آباد نیز به عمارت قزاقخانه تهران نزدیك هستند. پس اگر در تعطیلات فرصت تهرانگردی را دارید حتما به عمارت قزاقخانه و میدان مشق سر بزنید و در حال و هوای تهران قدیم قدم زده و نهایت لذت را ببرید.
نحوه دسترسی به عمارت قزاقخانه تهران
آدرس : میدان امام‌خمینی- خیابان امام خمینی- سردرباغ ملی-محوطه میدان مشق
