موزه ملی تاریخ پزشكی ایران

موزه ملی تاریخ علوم پزشكی ایران در سال ۱۳۸۰ و در واپسین روزهای وزارت دكتر محمد فرهادی وزیر وقت بهداشت درمان و آموزش پزشكی ایران (و در زمان ریاست جمهوری آقای سید محمد خاتمی) افتتاح شد. طرح اولیه تاسیس این موزه در سال ۱۳۷۶ و بدعوت سازمان میراث فرهنگی كشور آغاز و در جلسه‌ای مشترك و با حضور بزرگان علوم پزشكی كشور به تائید نهائی رسیده و عملیات تاسیس اولین موزهٔ پزشكی كشور آغاز گردید .

موزه ملی تاریخ علوم پزشكی ایران از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود و در بنایی قدیمی با مساحتی بیش از ۹۰۰۰ متر مربع درمحله امیر آباد تهران قرار دارد. این بنا كه از یادگارهای دوره قاجار است، در دوره ناصرالدین شاه قاجار به دستور امیركبیر (حدود ۱۶۰ سال پیش) ساخته شد و به روایتی كالسكه‌خانه امیركبیر بوده است. بنای موزه در تاریخ ۱۳۷۸/۴/۲۹ با شماره ثبت ۲۳۴۷ در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.

در احداث و تاسیس این موزه بسیاری چون دكتر ایرج فاضل (ریاست وقت فرهنگستان علوم پزشكی ایران)، دكتر محمد فرهادی (وزیر وقت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی)، دكتر محمدرضا ظفرقندی (ریاست وقت دانشگاه علوم پزشكی تهران و ریاست وقت سازمان نظام پزشكی ایران)، مهندس سید محمد بهشتی (ریاست وقت سازمان میراث فرهنگی كشور)، دكتر سید محمد قدسی (معاونت وقت پژوهشی دانشگاه علوم پزشكی تهران) و جلیل گلشن ( معاونت وقت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی كشور) نقش موثر و تعیین كننده داشته‌اند. در سالهای اولیه این طرح، بنائی تاریخی (مربوط به دورهٔ قاجاریه) متعلق به دانشگاه علوم پزشكی تهران جهت تاسیس موزه اختصاص یافت.

امور اجرائی موزه تحت نظارت مستقیم وزیر محترم وقت بهداشت و ریاست وقت دانشگاه علوم پزشكی تهران و در حوزهٔ معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشكی تهران بانجام رسید. همزمان با مساعدت و همكاری سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشكی تهران چندین طرح پژوهشی تحت نظر ریاست وقت موزه (آقای دكتر مازیار اشرفیان بناب) جهت شناسائی و جمع آوری كلیهٔ اطلاعات، ادوات و ابزار، اسناد و مدارك تاریخی و همچنین آثار هنری مرتبط با تاریخ علوم پزشكی ایران انجام و با موفقیت به اتمام رسید.تنها در یكی از این طرحها كلیه موزه‌های كشور بطور كامل و طی مدت دو سال مورد بازدید فرار گرفتند تا كلیهٔ آثار مرتبط با تاریخ پزشكی ایران شناسائی و فهرست برداری شوند.

پس از چهار سال كار سخت و طاقت فرسا و با مشاركت بسیاری از علاقمندان به تاریخ پزشكی بیش از از سه هزار اشیاء، ابزار و ادوات پزشكی، كتب خطی، اسناد و مدارك مرتبط با تاریخ پزشكی كشور و همچنین آثار هنری مرتبط جمع آوری و در مجموعه‌ای بسیار زیبا و پر بار مورد بهره برداری قرار گرفت.

اهداف موزه ملی تاریخ علوم پزشكی

تدوین تاریخ جامع علوم پزشكی ایجاد مركز جامع اطلاع رسانی تاریخ علوم پزشكی شناسایی منابع مكتوب،‌ مؤسسات و ‏افراد پژوهشگر، آثار، ادوات، اسناد و نسخ خطی مربوط به تاریخ علوم پزشكی برگزاری برنامه‌های بزرگداشت مفاخر تاریخ ‏علوم پزشكی و معرفی خدمات و آثار ایشان ایجاد ارتباط و همكاری با سایر مراكز تحقیقاتی در زمینه تاریخ ‏علوم پزشكی ایران در داخل و خارج از كشور‏.

بخشهای مختلف موزه تاریخ پزشكی ایران

بخش‌های اصلی موزه شامل دیرین انسان‌شناسی، مردم‌شناسی پزشكی، اسناد و نسخ خطی، دامپزشكی، چشم‌پزشكی، دندان‌پزشكی، داروخانه نظامی، گیاهان دارویی، اشیا امانتی موزه ملی ایران و نمایشگاه موقت می‌شود. بخش‌های جنبی نیز كتابخانه تخصصی و سالن‌های اجتماعات و كنفرانس هستند. در ادامه به اختصار، توجه شما را به برخی از بخش‌های اصلی موزه جلب خواهیم كرد.

بخش دیرین انسان‌شناسی

این بخش چگونگی تحول و تكامل نوع انسان در جهان و روند دگرگونی ابزارهای سنگی را در ایران نشان می‌دهد. به‌علاوه این بخش دارای تعدادی اسكلت و جمجمه است كه از كاوش‌های باستان‌شناسی در نقاط مختلف كشور به دست آمده است. در غرفه دیرین‌انسان‌شناسی، جمجمه‌ای متعلق به یك دختر ۱۳ ساله دیده می‌شود كه قدمت آن به حدود ۴۹۰۰ سال پیش برمی‌گردد. همچنین در این بخش جسد زنی ۶۰ تا ۷۰ ساله وجود دارد كه بدن او در شرایط طبیعی مومیایی شده و بخش اعظم جسد باقی مانده است. این جسد را از گورستانی در یزد به دست آورده‌اند و حدود ۹۰۰ سال قدمت دارد.

بخش مردم‌شناسی پزشكی

در این بخش تعدادی زیادی ابزار طب سنتی ایران وجود دارد. طب سنتی دو مرحله دارد.مرحله اول شامل اعمال و كارهایی است كه در طب سنتی انجام می‌شود؛ مانند حجامت، زالواندازی و استفاده از گیاهان دارویی.مرحله دوم شامل اعتقادات و باورهای مردم ایران است؛ به‌عنوان مثال این باور كه هر بیماری با یك انرژی بد در بدن به وجود می‌آید و برای حفظ یا پیشگیری از ورود این انرژی‌های بد، كارهایی نظیر دعا كردن، مراسم درمانی، خالكوبی و… مفید است.

بخش اسناد و نسخ خطی

این غرفه متشكل از مجموعه‌ای از نسخ خطی طبی كهن و همچنین اسناد و اعلامیه‌های طبی مربوط به دوران قاجار است. در این بخش اسناد، نسخه‌ها و تصویر دكتر «احمدیه» به نمایش درآمده است. وی از اولین فارغ‌التحصیلان دارالفنون بوده است كه بین طب جدید دارالفنون و طب سنتی پیوند ایجاد كرده و در كار خود به موفقیت‌های بزرگی رسیده است.

از جمله كتب این بخش كتاب «طب‌المنصوری زكریای رازی» است كه از آن نسخه‌های زیادی در دنیا وجود دارد. نسخه‌ای كه در این موزه نگهداری می‌شود، قدیمی‌ترین نسخه شناخته‌شده این كتاب و مربوط به حدود ۱۰۰۰ سال پیش است.

بخش دامپزشكی

در این بخش ابزار و وسایل دامپزشكی كه از رده علمی خارج شده‌اند، به نمایش درآمده‌اند.از میان اسناد دامپزشكی این غرفه، یك تصویر از تاریخ دامپزشكی مهم‌تر از بقیه به نظر می‌رسد و آن تصویری از آناتومی بدن اسب است كه مربوط به حدود ۵۰۰ سال پیش است. البته این تصویر از نظر شكل ظاهری و جاگذاری اعضای بدن اشتباه است؛ اما ۵۰۰ سال پیش نه دستگاه‌های عكسبرداری بود و نه دستگاه‌های پیشرفته تشریح. بنابراین دانشمندان هر تصور و تخیلی از بدن حیوانات داشتند، آن را نقاشی می‌كردند.

بخش چشم‌پزشكی

در این بخش ابزار و وسایل چشم‌پزشكی به نمایش درآمده كه متعلق به آقای پروفسور شمس است. وی پدر علم چشم‌پزشكی نوین در ایران است. او برای اولین بار در ایران عینك را ساخت و اولین بار عمل جراحی روی قرنیه چشم را انجام داد؛ عملی كه بسیار موفقیت‌آمیز بود. در این بخش تصویر نقاشی، میز كار، لباس فارغ‌التحصیلی، مقاله‌ها، نشان‌ها و مدال‌های ایشان به نمایش درآمده است.

بخش دندان‌پزشكی

این بخش شامل آثاری می‌شود كه به قرن معاصر تعلق دارند و با تلاش آقای دكتر مرتضی مصفا، استاد برجسته دندان‌پزشكی، گردآوری شده‌اند. از جمله آثار این بخش می‌توان به یونیت‌ها، ابزارها و وسایل دندان‌پزشكی اشاره كرد كه در صد سال اخیر، با ورود استادان طب مدرن دندان‌پزشكی به ایران، وارد كشور شدند.

داروخانه نظامی

این بخش شامل اسناد و مدارك و اشیای به‌جامانده از داروخانه نظامی می‌شود كه نشان‌دهنده وضعیت داروخانه‌های قدیم ایران و نحوه‌ اداره آن‌ها و همچنین روند داروسازی و نگهداری داروها در گذشته است. نخستین داروخانه نوین حدود سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۸۶۰ میلادی توسط وزارت جنگ آن زمان از كشور اتریش خریداری شد. حدود ۲۰ تا ۳۰ سال پس از آن، این داروخانه به دكتر «عبدالحسین نظامی» داروساز و دانش آموخته فرانسه داده شد و از آن زمان به بعد به داروخانه نظامی مشهور شده است.

تاریخچه داروخانه نظامی

این داروخانه در خیابان چراغ گاز قدیم (امیركبیر فعلی) تاسیس شد و حدود ۲۵ تا ۳۰ سال بعد از تاسیس دواخانه و فوت مرحوم «هادی خان»، خواهرزاده ایشان «عبدالحسین خان نظامی» مسئولیت داروخانه را بر عهده گرفت. داروخانه نظامی اولین و تنها داروخانه‌ای بوده است كه تمام احتیاجات دارویی ارتش را تامین می‌كرد و از بدو تاسیس، تمام موارد مورد نیاز خود را به خارج از كشور سفارش می‌داد و وارد می‌كرد. «دواخانه نظامی» از بدو تصدی مرحوم «عبدالحسین خان نظامی» دارای دفاتر منظمی بوده است. در این دفاتر تاریخ نسخه، نام طبیب، نام بیمار، تركیب دارو، مقدار مواد و قیمت همه‌ی آن‌ها ثبت شده است.

چندی بعد این داروخانه بابت طلب عبدالحسین خان از ارتش به او واگذار شد. پس از فوت عبدالحسین خان در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی، فرزند ایشان دكتر امیر هوشنگ نظامی، استاد برجسته دانشكده‌های پزشكی و داروسازی دانشگاه تهران، عهده‌دار امور این داروخانه شد. داروخانه در سال ۱۳۶۷ هجری شمسی تعطیل و پس از فوت دكتر امیر هوشنگ نظامی در سال ۱۳۷۱ به دانشكده داروسازی دانشگاه تهران منتقل شد.

سال ۱۳۸۱ با تلاش و پیگیری همسر بزرگوار دكتر نظامی، سركار خانم دكتر زرین‌دخت شرقی، داروخانه همراه كلیه اسناد، مدارك، عكس‌ها، نامه‌ها، تجهیزات ساخت، دارو (قرص، شربت و شیاف) و كلیشه بروشورهای داروهای آن روزگار را به «موزه ملی تاریخ علوم پزشكی» اهدا و با استفاده از عكس‌های قدیمی و قطعات به‌جای مانده، با هزینه سركار خانم دكتر شرقی داروخانه به‌صورت اصلی خود بازسازی و نصب شد.

داروخانه نظامی پس از بازسازی، طی مراسم بزرگداشتی كه به همت «موزه ملی تاریخ علوم پزشكی» و «مركز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشكی» برای خاندان نظامی برگزار شد، در دوازدهم شهریور ماه ۱۳۸۲ در محل موزه افتتاح شد.

تجهیزات مجموعه دواخانه نظامی

دستگاه شیشه پر كن، دستگاه شربت‌سازی، دستگاه صافی، صافی، همزن، دستگاه حب‌بر، دستگاه عصاره‌گیر، ترازو، هاون چینی، دستگاه تقطیر، ظروف آزمایشگاهی،‌ دستگاه پرس برای تهیه كاشه، دستگاه آلبومین متر، قالب قرص‌زنی، سرنگ شیشه‌ای مدرج، آتش‌گردان، چراغ الكلی، ساكشن دستی، ظروف دو جداره برای حرارت غیر مستقیم، قالب شیاف، قالب قرص، دستگاه مهر برجسته، كلیشه‌های قدیمی مورد استفاده در داروخانه، نمونه‌هایی از بروشورهای دارویی.

آدرس موزه ملی تاریخ پزشكی ایران

موزه ملی تاریخ علوم پزشكی ایران در تهران ، خیابان كارگر شمالی, خیابان شانزدهم(فرشی مقدم), انتهای كوچه پارك علم و فناوری واقع است.برای دسترسی می‌توانید از اتوبوس‌های خط دانشگاه تهران یا گارگر شمالی خود را به ایستگاه خیابان شانزدهم برسانید.