مسجد و مدرسه معیرالممالك تهران توسط دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالك از رجال دوره قاجار احداث شد. تاریخ احداث و وقف بنا را پیش از سال ۱۲۹۰ هـ . ق برآورد كرده اند. این بنا در خیابان خیام كوچه معیر قرار دارد. گنبدخانه و ایوانی بزرگ در جبهه قبله این مجموعه دیده می شود و در جبهه مقابل آن، شبستانی كم عمق و طویل قرار دارد كه در سال های اخیر شكل جدیدی یافته است. در دو جبهه دیگر و مقابل هم، شماری حجره وجود دارد و در جلو آنها، رواقی طراحی و ساخته شده است. فضاهای ساخته شده در جبهه قبله، نسبت به سه جبهه دیگر ارتفاع بیشتری دارد. گنبدخانه، فاقد پوشش تزیینی است و مناره های دو سوی ایوان نیز پیش از آن كه بنایشان به اتمام برسد به حال خود رها شده اند. این بنا دارای دو ورودی است.
مسجد و مدرسه معیرالممالك تهران
یكی از قدیمی‌ترین مساجد، مدارس و آب انبارهای تهران همین مسجد مدرسه_معیر است. گنبد عظیم و آجری مدرسه و مسجد هم‌چنان پابرجا است و آب انبار عظیمی كه در زیر آن ساخته شده بود كاربری دیگری پیدا كرد و ستون‌های عظیم آن گواه آب‌گیری وسیع آن است. باغ دوست‌علیخان معیرالممالك افزون بر ۳۰۰۰۰۰ مترمربع بود و در آن طاق نصرتی به شكل طاق نصرت پاریس ساخته بود، اما با گسترش خیابان‌های مركزی پایتخت و تغییر چهره شهر، دیگر از خانه و باغ كوچك‌ترین اثری باقی نماند و تنها مسجد و مدرسه و آب انبار قدیمی هنوز وجود دارد.
در جنوب شرقی باغ معیرالممالك مدرسه و مسجد معیرالممالك قرار دارد، بخشی هایی از این باغ با طرح توسعه تهران به مردم فروخته شد و این كار سبب گردید كه جهت شرق، جنوب و شمال مدرسه مسكونی گردد. در گذشته برای برپا ماندن اماكنی همانند مدرسه معیرالممالك در طول ده‌ها سال برای كسب در آمد قسمت هایی از ساختمان را به موقوفات می‌داند، مدرسه معیرالممالك هم از این قاعده مستثنی نبود.در ضلع جنوبی مدرسه تعدادی مغازه و یك حمام ساخته شد. بعدها در جریان توسعه پاسدارخانه به بازارچه تبدیل شد و درآمد حاصله وقف مدرسه گردید. در قسمت جنوب غربی مدرسه آب‌انباری درست شد و برای خنك نگهداشتن آب آن نیز دو بادگیر در بالای عمارت قرار داده شد كه آب اشامیدنی محل را تأمین می‌كرد.
آب انبار معیر الممالك
آب انبار معیرالممالك به علت عمق زیاد و بادگیرهای متعدد آب خنكی داشت. هنوز، در این كوچه حمامی به نام معیرالممالك باقی است. كوچه معیر محلی است كه هنوز در آن خانه‌های قدیمی با درهای ورودی و كوبه‌های زنانه و مردانه و گل میخ های زیبا وجود دارد كه بیانگر هویت و تاریخ تهران است.
