مسجد و مدرسه خان مروی تهران ، از اماكن مذهبی و تاریخی منطقه ۱۲ شهر تهران است. مسجد و مدرسه خان مروی را حاج محمدحسین خان ملقب به فخرالدوله ملقب به فخرالدوله والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاده بنا كردم به همین دلیل این مدرسه را خان مروی نامیده‌اند. این مدرسه به نام فخریه نیز مشهور است.
این مجموعه شامل مسجد با صحن بزرگ، حجره‌ها و طاق‌نماهای اطراف صحن است. در سمت شمال صحن، ایوان بزرگ و مدرسه قرار دارد. بنا دارای تزئینات كاشی‌كاری و كتیبه‌هایی حاوی اشعال عالمانه است. نام فتحعلی شاه و فخرالدوله در این كتیبه آمده است. تاریخ بنا در كتیبه، سال ۱۲۳۱ هجری قمری را نشان می‌دهد. فخرالدوله حاكم مرو در سال ۱۲۴۰ هجری قمری در تهران مدرسه‌ای ساخت و برای اداره آن موقوفات بسیاری را وقف كرد و چون به خان مروی معروف بود این مدرسه نیز به مدرسه مروی شهرت یافت.
تاریخچه مدرسه مروی
محمدحسین خان، معروف به خان مروی، از بزرگان طایفه قاجار بود. آن‌ها به‌طور موروثی حاكم مرو، در تركمنستان كنونی، بودند و به همین دلیل لقب مروی به آنان اطلاق می‌شد. وقتی حاكم بخارا به مرو حمله كرد، حاج محمدحسین خان و خانواده‌اش اسیر شدند. او توانست از بخارا بگریزد و طی سفری دور و دراز به تبت، كابل، سیستان، قاین و سرانجام تهران رفت كه با استقبال گرم فتحعلی‌شاه مواجه شد.از طرف شاه به فخرالدوله ملقب شد و تا پایان عمر خود (سال ۱۱۹۸ شمسی) در ایران ماند. در طول اقامت در تهران، وی كلنگ مدرسه و مسجد مروی را زد و آن را به طلاب علوم دینی وقف كرد تا هر ماه درآمدها را بین طلاب ساكن مدرسه تقسیم و مازاد آن را برای خرید كتاب‌های روایی و فقهی هزینه كنند. در طول سال‌ها، با تغییر متولیان مدرسه، مدام بر وقفیات افزوده شد.
بیشتر متولیان این مدرسه از مجتهدان طراز اول بودند كه نقش‌های اجتماعی و سیاسی مهمی بازی كردند؛ به‌طوری كه مثلا صدر اعظم شاه در زمان انقلاب مشروطه برای آرامش بخشیدن به اوضاع تولیت مدرسه مروی را عوض می‌كرد. از جمله متولیان این مدرسه می‌توان به حاج میرزا مسیح تهرانی، حاج ملا علی كنی و حاج میرزا حسن آشتیانی، رهبر نهضت مردم علیه واقعه رژی، اشاره كرد.
مدرسه در زمان پهلوی دوم به دبستان و دبیرستان تبدیل شد، اما پس از انقلاب اسلامی دوباره ماهیت حوزوی پیدا كرد. در سال ۱۳۶۳ شمسی، بنابر حكم امام خمینی (ره)، آیت‌الله محمدرضا مهدوی كنی نهمین متولی مدرسه مروی شد. به تعبیر امام خمینی (ره)، مدرسه مروی فیضیه تهران و بزرگ‌ترین، قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین حوزه علمیه تهران است.
معماری مدرسه مروی
نقشه مدارس قدیم كاملا مشابه مساجد چهارایوانی است؛ یعنی حیاطی دارند كه با ایوان‌هایی احاطه شده است. مدرسه مروی ایوانی بزرگ در طرف شمال صحن دارد. مدرسه در واقع از دو مدرسه كوچك و بزرگ تشكیل شده است. مدرسه كوچك در ضلع جنوب غربی مدرسه بزرگ قرار دارد و كمی قبل‌تر از مدرسه بزرگ بنا شد. این دو مدرسه در جنوب منطقه پامنار واقع شده‌اند. صحن این مدرسه مستطیل و دارای طول شمالی است و شامل حجره‌ها، یك كتابخانه، چند باغچه و یك حوض بزرگ در وسط حیاط می‌شود.
در قسمت جنوبی صحن، ایوان و شبستان بزرگی قرار دارد كه مشتمل بر محرابی بلند است و آب‌انبار بزرگی برای استفاده عموم در جلوخان و زیر آن بنا شده است. در ورودی مدرسه رو به جنوب در میدان یا جلوخان مدرسه باز می‌شود. راه ورود به مسجد نیز از همین در است. مدرسه ۳۴ حجره سنتی و هشت حجره تازه‌ساز دارد. تزیینات كاشی‌كاری با كتیبه‌ها، اشعار عالمانه و نام فتحعلی‌شاه و خان مروی (فخرالدوله) زینت‌بخش دیوارهای شمالی مدرسه است.
كتابخانه مدرسه مروی
تاریخ تاسیس كتابخانه مدرسه، واقع در ضلع شمال غربی، با تاریخ بنای مدرسه یكی است. تعداد زیادی از كتاب‌های این كتابخانه را خود بانی مدرسه تهیه كرده است. بر اساس وقف‌نامه، كسی نمی‌تواند كتابی از كتاب‌های موقوفه را بیرون ببرد و اگر اجازه داشته باشد، تنها یك شبانه‌روز فرصت دارد تا كتاب را برگرداند. این كتابخانه دارای بیش از ۱۰۵۰ نسخه خطی و هشت هزار نسخه چاپی است كه بیشتر آن‌ها در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی هستند.
رویدادهای تاریخی مدرسه مروی
مدرسه مروی شاهد رویدادهای تاریخی زیادی بوده است. در سال ۱۲۸۴ شمسی، دولت عین‌الدوله دو تن از بازاریان سرشناس را به خاطر گرانی قند چوب زد. تاجران و كسبه فردای آن روز بازارها را بستند و در مسجد شاه تجمع كردند. طی توطئه‌ای از پیش طراحی شده، نیروهای وابسته به دولت به مسجد ریختند و جمعیت را كتك زدند. در نتیجه جمعیت به مدرسه مروی رفتند و تا ساعت سه بامداد در آنجا پناه گرفتند.
مسجد و مدرسه خان مروی تهران
در جریان مهاجرت صغرای علما (۲۲ آذر ۱۲۸۴)، دولت وقت برخی از مساجد و مدرسه‌ها را از افراد مشروطه‌خواه و طرفدار مشروطه گرفت و به دولتی‌ها سپرد. از جمله این مدارس، مدرسه مروی بود. این حركت در نظر مردم خیلی ناپسند واقع شد و آنان با فرستادن نامه‌ها و اعلامیه‌هایی به علما این اقدام دولت را محكوم كردند. از میان هشت مورد درخواست مهاجران از دولت عین‌الدوله، یكی بازگرداندن مدرسه مروی به متولی آن، شیخ مرتضی آشتیانی، بود.
یك سال بعد از امضای فرمان مشروطیت، از چهارم تا دهم دی‌ماه ۱۲۸۶ خورشیدی، مخالفان مشروطه در مدرسه مروی تحصن كردند.
اجتماع دیگر در مدرسه مروی وقتی بود كه خبر قتل عبدالله بهبهانی پراكنده شد؛ فردای آن روز، ۲۶ تیرماه ۱۲۸۹، مردم برای اعتراض در مدرسه مروی جمع شدند.
مهاجرت صغری
سال ۱۳۰۲ هجری شمسی، در جریان انتخابات مجلس عراق، به سفارش دولت انگلیس و توسط دولت وقت عراق عده‌ای از علمای مخالف انتخابات تبعید شدند. در واكنش به این تبعید، علمای تهران در مسجد و مدرسه مروی جمع شدند و علیه اقدام‌های حكومت عراق و انگلیس خطابه گفتند.
مدرسه مروی در محرم
اعتمادالسلطنه، از درباریان ناصرالدین‌شاه، در خاطراتش اشاره می‌كند كه طبق نظر واقف مدرسه، طلاب مدرسه روزهای عاشورا نباید به خارج از مدرسه بروند. همچنین باید هر شب در مدرسه مجلس روضه‌خوانی باشد و شام داده شود. او در خاطراتش به حضور خود در یكی از شب‌های محرم در مدرسه اشاره دارد: «… نماز جماعت خوانده شد. بعد از نماز روضه‌خوانی بسیار خوب و منظمی انجام شد. خدمتكارهای مجلس همه معمم بودند…». در حال حاضر نیز در روزهای محرم و در دهه اول، نزدیك به دو هزار نفر در مدرسه شام داده می‌شوند.
نظام آموزشی مدرسه مروی
علمای برجسته متعددی، نظیر شهید مرتضی مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، در این مدرسه تدریس كرده‌اند. در حال حاضر، در این مدرسه و پنج مدرسه تابع آن كه عبارت‌اند از مدرسه سپهسالار قدیم، مدرسه مسجد، مدرسه قنبرعلی‌خان (ولی عصر)، مدرسه رضائیه و مدرسه حاج ابوالحسن معمارباشی، علوم دینی در دو سطح تدریس می‌شود. سطح اول حدود چهار سال طول می‌كشد و شامل درس‌های مقدماتی مانند ادبیات عرب و منطق است. سطح دوم از سال پنجم شروع می‌شود و شامل دروس عالی است. درس‌های مقدماتی در مدارس تحت پوشش مدرسه مروی و دروس عالی در خود مدرسه مروی برگزار می‌شود.
مدرسه مروی زیر نظر حوزه علمیه قم طلبه می‌پذیرد و در واقع نماینده آن در تهران و حومه است. مدتی است كه در امر آموزش و كتاب‌های درسی تحولاتی انجام گرفته و مطالب قدیم را با روش‌های جدید آموزشی تلفیق كرده‌اند. این تحول در آموزش سطوح مقدماتی انجام گرفته و مسئولان در تلاش هستند كه این تحول را در سطوح عالی نیز اعمال كنند. برای فوق برنامه طلبه‌ها نیز درس‌هایی مانند زبان انگلیسی و آموزش كامپیوتر در نظر گرفته شده است.
قابل ذكر است كه مدرسه مروی به‌عنوان شعبه مركز تحقیقات كامپیوتری حوزه علمیه قم و نیز شعبه مركز خدمات درمانی این حوزه در تهران است. طلبه‌های این مدرسه علاوه بر مقرری‌ای كه مدرسه برایشان در نظر گرفته، از طرف بیت رهبری و همچنین از طرف آیت‌الله سیستانی نیز دریافتی دارند.
وضعیت فعلی مدرسه مروی
پس از منصوب شدن آیت‌الله مهدوی كنی به تولیت مدرسه مروی، اقدام‌هایی برای اصلاح و بهبود حجره‌ها، تعمیر كف حیاط و تجهیز كتابخانه انجام شد. پس از فوت مهدوی كنی، حاج شیخ محمدباقر تحریری در ۱۵ مرداد ۱۳۹۶ با حكم آیت‌الله خامنه‌ای به تولیت مدرسه مروی منصوب شد. در حال حاضر ۳۰۰ طلبه در آن تحصیل می‌كنند و اتاق‌هایش ظرفیت اقامت ۲۰۰ نفر طلبه شب‌خواب را دارد.
طبق بند ۶ وقف‌نامه محمدحسین خان مروی، به استثنای محصلان علم، كسانی را كه داخل مدرسه می‌شوند نباید بیش از یك ساعت نگاه داشت. بنابراین اگر بخت ورود به مدرسه را داشتید، به احترام محمد حسین خان، دوری حداكثر یك ساعته در آن بزنید.
نحوه دسترسی
آدرس :تهران، خیابان ناصرخسرو، كوچه مقابل شمس العماره
