آرامگاه حافظ ( حافظیه )

آرامگاه حافظ ( حافظیه ) معروفترین جاذبه گردشگری شیراز نه تنها در ایران بلكه در جهان است .آرامگاه خواجه شمس الدین محمد حافظ در خیابان حافظیه شهر شیراز قرار دارد.سالانه گردشگران داخلی و خارجی فراوانی برای دیدن این آرامگاه به شیراز سفر می‌كنند.آرامگاه خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی، در سال ۱۳۵۴ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۰۰۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

حافظ كه بود ؟

شمس‌الدین محمد حافظ ملقب به خواجه حافظ شیرازی و مشهور به لسان الغیب از مشهورترین شعرای تاریخ ایران زمین در سال ۷۲۶ قمری در شیراز به دنیا آمد.اطلاعات چندانی از خانواده و اجداد خواجه حافظ در دست نیست و ظاهراً پدرش بهاء الدین نام داشته و در دوره سلطنت اتابكان فارس از اصفهان به شیراز مهاجرت كرده است.شمس الدین از دوران طفولیت به مكتب و مدرسه روی آورد و علوم و معلومات معمول زمان خویش را در محضر علما و فضلای زادگاهش آموخت و از این بزرگان بویژه قوام الدین عبدا… بهره‌ها گرفت.او هنوز دهه بیست زندگی خود را سپری ننموده بود كه به یكی از مشاهیر علم و ادب دیار خود تبدل شد. وی در این دوره علاوه بر اندوخته عمیق علمی و ادبی خود قرآن را نیز كامل از حفظ داشت و از این روی تخلص حافظ بر خود نهاد.

دوران جوانی حافظ مصادف بود با افول سلسله محلی اتابكان فارس و این ایالات مهم به تصرف خاندان اینجو در آمده بود. حافظ كه در همان دوره به شهرت والایی دست یافته بود مورد توجه و امرای اینجو قرار گرفت و پس از راه یافتن به دربار آنان به مقامی بزرگ نزد شاه شیخ جمال الدین ابواسحاق حاكم فارس دست یافت.دوره حكومت شاه ابواسحاق اینجو توأم با عدالت و انصاف بود و این امیر دانشمند و ادب دوست در دوره حكمرانی خود كه از سال ۷۴۲ تا ۷۵۴ قمری به طول انجامید در عمرانی و آبادانی فارس و آسایش و امنیت مردم این ایالت بویژه شیراز كوشید.

حافظ از لطف امیرابواسحاق بهره مند بود و در اشعار خود با ستودن وی در القابی همچون جمال چهره اسلام و سپهر علم وحیاء حق شناسی خود را نسبت به این امیر نیكوكار بیان داشت.اواخر زندگی شاعر بلند آوازه ایران همزمان بود با حمله امیر تیمور و این پادشاه بیرحم و خونریز پس از جنایات و خونریزی‌های فراوانی كه در اصفهان انجام داد و از هفتاد هزار سر بریده مردم آن دیار چند مناره ساخت روبه سوی شیراز نهاد. مرگ حافظ احتمالاً در سال ۹۷۱ قمری روی داده است و حافظ در گلگشت مصلی كه منطقه‌ای زیبا و با صفا بود و حافظ علاقه زیادی به آن داشت به خاك سپرده شد و از آن پس آن محل به حافظیه مشهور گشت.

نقل شده است كه در هنگام تشییع جنازه خواجه شیراز گروهی از متعصبان كه اشعار شاعر و اشارات او به می و مطرب و ساقی را گواهی بر شرك و كفروی می‌دانستند مانع دفن حكیم به آیین مسلمانان شدند.در مشاجره‌ای كه بین دوستداران شاعر و مخالفان او در گرفت سرانجام قرار بر آن شد تا تفألی به دیوان خواجه زده و داوری را به اشعار او واگذارند. پس از باز كردن دیوان اشعار این بیت شاهد آمد:

قدیم دریغ مدار از جنازه حافظ
كه گرچه غرق گناه است می‌رود به بهشت

حافظ بیشتر عمر خود را در شیراز گذراند و بر خلاف سعدی به جز یك سفر كوتاه به یزد و یك مسافرت نیمه تمام به بندر هرمز همواره در شیراز بود.وی در دوران زندگی خود به شهرت عظیمی در سرتاسر ایران دست یافت و اشعار او به مناطقی دور دست همچون هند نیز راه یافت.

نقل شده است كه وی مورد احترام فراوان سلاطین آل جلایر و پادشاهان بهمنی دكن هندوستان قرار داشت و پادشاهان زیادی او را به پایتخت‌های خود دعوت كردند. حافظ تنها دعوت محمود شاه بهمنی را پذیرفت و عازم آن سرزمین شد ولی چون به بندر هرمز رسید و سوار كشتی شد طوفانی در گرفت و خواجه كه در خشكی، آشوب و طوفان حوادث گوناگونی را دیده بود نخواست خود را گرفتار آشوب دریا نیز بسازد. شهرت اصلی حافظ و رمز پویایی جاودانه آوازه او به سبب غزلسرایی و سرایش غزل‌های بسیار زیباست.

تاریخچه بنا

نخستین بنای آرامگاه حافظ شیرازی، به دستور میرزا ابوالقاسم گوركانی؛ حكمران فارس در سال ۸۶۵ قمری ساخته شد.در آن زمان شمس‌الدین محمد یغمایی وزیر ابوالقاسم گوركانی، بر فراز قبر حافظ عمارت و گنبدی ساخت كه جلوی آن نیز حوض آب قرار داشت.در زمان شاه عباس، این آرامگاه مورد مرمت قرار گرفت. كریم خان زند نیز به علت خرابی‌های این بنا، ساختمان زیبایی به سبك بناهای آن دوره بر مدفن خواجه شیراز ساخت. همچنین در جلو آن تالاری با ۴ ستون سنگی یكپارچه و بلند برای آرامگاه حافظ طراحی و اجرا شد. ستون‌های سنگی بلند با نقش شاخ و برگ و گل رنگی ساخته شد و بخ دستور كریم خان زند سنگ مرمر نفیس برای قبر خواجه تهیه و غزل معروف حافظ با این مطلع با خط خوش نستعلیق بر آن نقر شد:

مژده وصل تو كو كز سر جان برخیزم                                طایر قدسم و از هر دو جهان برخیزم

پس از كریم‌ خان زند، در سال ۱۲۹۵ معتمد الدوله فرهاد میرزا؛ والی فارس نرده آهنی اطراف قبر خواجه شیراز كشید و این آرامگاه را مرمت كرد.

در سال ۱۳۱۷ قمری ملا شاه جهان زردشتی، تصمیم به تخریب و بازسازی بنای جدیدی برای آرامگاه حافظ می‌گیرد، اما با مخالفت یكی از سادات شیراز مبنی بر این كه یك زرتشتی می‌خواهد چنین كاری بكند، آرامگاه حافظ تخریب می‌شود و شكستگی در سنگ قبر خواجه به وجود می‌آید.

بعد از این واقعه، آرامگاه حافظ به شكل نیمه ویران می‌ماند تا سال ۱۳۱۹ قمری. در آن سال منصور میرزا فرمانفرمای فارس به دستور مظفرالدین شاه تعمیراتی در این ارامگاه صورت می‌دهد.در سال ۱۳۱۱ شمسی فرج الله بهرامی نیز تعمیراتی اساسی در باغ، آرامگاه و دیوارهای اطراف آن انجام می‌دهد. این اثر تاریخی كه قدمت آن به دوره مظفریان برمی‌گردد، در سال ۱۳۱۶ شمسی به دستور رضا پهلوی و با طرح آندره گدار؛ معمار مشهور فرانسوی، با حفظ ۴ ستون به شكل امروزی تجدید بنا شد. همچنین در جنوب آن، باغ و نارنجستان زیبایی با ۲ حوض مستطیل ساخته شد.

آندره گدار فرانسوی كه در آن زمان مدیركل باستانشناسی بود، دستور داد ۴ ستون دوره زندیه در جای خود حفظ شود و ۱۶ ستون در اطراف آن اضافه و ایوان فعلی ساخته شود.جمع كل بنای حافظیه در آن سال ۲۲۰۰ مترمربع بود و با یك ایوان ۲۰ ستونی به ۲ قسمت تقسیم می‌شد. قبر حافظ شیرازی نیز در وسط محوطه شمالی و یك متر بلندتر از اطراف كه به وسیله ۵ ردیف پله در دسترس است، قرار دارد. در دوره جمهوری اسلامی و در سال ۱۳۸۶ اولین مرمت جدی و بازسازی، تمیز كردن سطح مسی روی گنبد، مرمت بخش‌های خراب ساختمان‌های اطراف و همچنین متصل كردن مقبره‌ها و باغ‌های اطراف به مجموعه صورت گرفت.

بخش‌های مختلف حافظیه

حافظیه مجموعه‌ای دو هكتاری است كه از دو بخش اصلی صحن جنوبی و شمالی تشكیل شده است. این دو بخش اصلی توسط تالاری ۵۶ متری كه از ۲۰ ستون سنگی به ارتفاع پنج متر تشكیل شده است از هم جدا شده‌اند. آرامگاه حافظ شیرازی در صحن شمالی قرار دارد.

به‌جز این دو صحن، مجموعه حافظیه امروز شامل دو بخش شرقی و غربی نیز می‌شود كه در واقع بخش شرقی، آرامگاه خاندان معدل و بخش غربی، آرامگاه خاندان قوام است.

در بخش غربی حافظیه قبرهای بیشتری وجود دارد كه اكثر آن‌ها مربوط به شعرا و عرفای دوره‌های مختلف است. دو بخش شرقی و غربی حافظیه در سال‌های اخیر جهت بازدید عموم گشوده شده‌اند و پیش از این دسترسی به آن‌ها محدود بود.

مجموعه حافظیه در دوران مختلف همواره دستخوش تغییرات جزئی و بنیادین بسیاری بوده است. بر اساس نوشته‌های تاریخی برای اولین بار ۶۵ سال پس از مرگ این شاعر بزرگ، مقبره‌ای گنبدی شكل روی قبر او ایجاد شد كه در دوران صفویان و افشاریان این مقبره مورد مرمت قرار گرفت؛ اما در دوران زندیه، كریم‌ خان زند روی قبر حافظ مقبره‌ای جدید می‌سازد و سنگ قبری مرمرین روی مزارش قرار می‌دهد كه این سنگ مرمرین تا به امروز وجود دارد.

این تغییرات و ترمیم‌ها تا اواسط دوره‌ی پهلوی نیز ادامه داشت تا اینكه در سال ۱۳۱۴ رئیس وقت اداره فرهنگ فارس، سرهنگ علی ریاضی، طرح ساخت مقبره جدید حافظ را عملی می‌كند و با طراحی آندره گدار فرانسوی كه به سبك معماری دوره زندیه بود، مقبره امروزی حافظ را اجرایی می‌كند.

بخش شمالی حافظیه كه آرامگاه حافظ در آن وجود دارد، از نظر نمادشناسی نمادی از دنیای ملكوت است و وجود هشت درب ورود و خروج در این بخش و همچنین هشت ستونی كه گنبد مسی مقبره حافظ روی آن قرار گرفته را نمادی از هشت درب بهشت می‌دانند.

سنگ مزار و بارگاه حافظ شیرازی

صحن شمالی حافظیه با ابعادی در حدود ۶۰x۵۰ متر، در گذشته قبرستان عمومی بوده است. در وسط صحن، قبر خواجه قرار دارد كه با پنج پله، قریب یك متر از كف صحن مرتفع‌تر است.

بالای قبر گنبدی است كه به‌وسیله هشت ستون سنگی یك‌پارچه پنج متری و به‌شكل ستون‌های كریمخان نگهداری می‌شود. سطح خارجی گنبد به‌وسیله ورق‌های مس، ترك تركی، مانند كلاه قلندران و درویشان پوشیده شده و سقف گنبد با كاشی‌های رنگین معرق تزئین شده است.

دورتادور زیر سقف ابیاتی با خط ثلث روی كاشی نوشته شده است. روی این كتیبه‌ها غزلی زیبا از حافظ با این مطلع نقش بسته است:

حجاب چهره‌ جان می‌شود غبار تنم

خوشا دمی كه از این چهره پرده برفكنم

نحوه دسترسی

آدرس : استان فارس، شیراز، حدفاصل چهارراه ادبیات و چهارراه حافظیه، رو‌به‌روی ورزشگاه حافظیه

حدفاصل چهارراه ادبیات و چهارراه حافظیه چند سالی است كه سنگ‌فرش شده است؛ البته در ابتدا قرار بود به مسیر پیاده‌راه تبدیل شود و عبور وسایل نقلیه از این مسیر محدود شود؛ اما در حال حاضر حركت وسایل نقلیه از سمت چهارراه حافظیه به‌سمت چهارراه ادبیات مجاز است.

اگر با وسایل نقلیه عمومی قصد رسیدن به حافظیه را داشته باشید به‌جز تاكسی، تنها انتخاب شما اتوبوس‌هایی است كه در مسیر چهارراه ادبیات حركت می‌كنند و تعداد آن‌ها چندان زیاد نیست؛ اما استفاده از تاكسی می‌تواند راه‌حل بهتری باشد. برای این كار شما باید خود را به «فلكه گاز» برسانید. از محل فلكه گاز تقریبا تمام تاكسی‌ها شما را به حافظیه می‌برند.

متاسفانه هنوز هیچ خط مترویی از نزدیكی حافظیه عبور نمی‌كند. اگر می‌خواهید با اتومبیل شخصی از سمت دروازه قرآن به حافظیه بروید، بهتر است وارد بلوار هفت‌تنان شوید و پس از حدود ۵۰۰ متر به ‌سمت راست بپیچید و وارد خیابان چهل مقام شوید. خیابان چهل مقام را تا رسیدن به چهارراه ادبیات ادامه دهید. پس از رسیدن به چهارراه ادبیات، مجموعه حافظیه در سمت راست شما قرار دارد.

استان فارس، شیراز، حدفاصل چهاراه ادبیات و چهارراه حافظیه، روبروی ورزشگاه حافظیه