آرامگاه شاهچراغ شیراز همچون نگینی در شهر هنر وادب شیراز می درخشد . حضرت شاهچراغ (ع)، برادر امام رضا (ع) و فرزند ارشد امام موسی كاظم (ع) می باشند كه حرم مطهر ایشان به عنوان بزرگ‌ترین زیارتگاه مذهبی شیراز و یكی از مهم‌ترین جاذبه‌های مذهبی در ایران به حساب می‌آید. این زیارتگاه علاوه بر معماری حیرت‌انگیزش، با تزیینات فوق‌العاده زیبایی از كاشی‌كاری و آینه‌كاری، شاهكار بی‌نظیری را پیش روی گردشگران و زائران قرار می‌دهد. به‌طوری كه بسیاری از گردشگران ایرانی و خارجی آن را به‌عنوان یكی از زیباترین مساجد و آرامگاه‌های ایران می‌شناسند.
این آرامگاه در سال ۱۳۲۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و میان ایرانی ها جایگاه ویژه ای دارد. از آنجا كه ایشان برادر امام بزرگوار امام رضا (ع ) هستند و آرامگاه ایشان در شهر زیبای شیراز كه شهرت جهانی دارد ، واقع شده است . . علاوه بر این، زیارتگاه مذكور از لحاظ هنر و معماری اسلامی و ایرانی از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ به‌طوری كه هنر آینه‌كاری و كاشی‌كاری آن، فضایی بسیار زیبا و روحانی خلق كرده است. سبك معماری حرم مطهر برگرفته از سبك آذری است كه در زمان ایلخانی رواج داشت. آینه‌های ریز رنگی و انواع خط‌های زیبای فارسی و عربی در نمای اطراف آینه‌ها و كاشی‌ها، برای هر بیننده‌ای جذابیت دارد.
حضرت شاهچراغ (ع) كه بود ؟
حضرت سید امیر احمد (ع) كه با نام شاهچراغ (ع) شناخته می‌شوند، پسر ارشد امام موسی كاظم (ع) و برادر امام علی بن موسی الرضا (ع) هستند. از آنجا كه روز تولد حضرت شاهچراغ (ع) مشخص نیست، تصمیم گرفته شد كه فاصله بین تولد حضرت معصومه (س) و حضرت امام رضا (ع) در دهه كرامت، یك روز برای بزرگداشت حضرت احمد بن موسی (ع) در نظر گرفته شود. بر این اساس شورای عالی انقلاب فرهنگی در شهریور سال ۱۳۸۸ روز ششم ذی القعده را به‌عنوان روز گرامیداشت حضرت شاهچراغ (ع) در تقویم مناسبت‌های ملی-اسلامی كشور اضافه كرد.
پس از شهادت حضرت موسی كاظم (ع)، شیعیان مدینه گمان می‌كردند كه ایشان امام به‌حق پس از پدر بزرگوارشان هستند. حضرت در خطبه‌ای به مردم فرمودند كه برادر ایشان، حضرت علی بن موسی علیه‌السلام، امام و خلیفه به‌حق و ولی خدا است.
خلیفه وقت (مأمون) با شنیدن خبر حركت جمعیتی از بنی هاشم و دوستداران آن‌ها به‌سمت طوس، دستور داد كه حكام بلاد مانع از حركت این قافله‌ها شوند و آن‌ها را به مدینه برگردانند. حاكم شیراز نیز از این قاعده مستثنا نبود و از حضرت سید احمد (ع) و همراهان ایشان خواست كه برگردند و وقتی حضرت امتناع كردند، جنگ خونینی شروع شد كه در نهایت لشكر شیراز شكست خورد. حضرت سید احمد (ع) همراه برادران و تعدادی از شیعیان از بیراهه خود را به شیراز رساندند و در منزل یكی از شیعیان مخفی شدند.
حاكم شیراز به كمك جاسوسان خود توانست بعد از یك سال، محل زندگی ایشان را بیابد و در درگیری كه به راه افتاد، با شمشیر ضربه‌ای بر سر ایشان وارد شد و در ادامه به دستور حاكم، خانه روی بدن شریف حضرت خراب شد.تا دوره آل بویه و زمان زمامداری امیر عضدالدوله دیلمی، مدفن حضرت ناشناس مانده بود و در اطراف آن منازل مسكونی وجود داشت. در یكی از این منازل، پیرزنی زندگی می‌كرد كه اواخر هر شب جمعه می‌دید چراغی در بالای تلی از خاك تا سپیده‌دم روشن است. این اتفاق چند شب جمعه جریان داشت و همین موضوع پیرزن را به فكر انداخت كه این محل احتمالا محل دفن یكی از امامزادگان است. او تصمیم گرفت امیر عضدالدوله را از این واقعه مطلع كند.
باور این موضوع برای درباریان دشوار بود؛ اما امیر گفت كه برای پیگیری ماجرا، اولین شب جمعه به خانه پیرزن می‌رود. شاه به خانه پیرزن رفت و به پیرزن گفت كه به‌محض روشن‌شدن چراغ، به او اطلاع دهد. پیرزن با دیدن نوری قوی‌تر از شب‌های جمعه قبلی، بر بالین امیر عضدالدوله رفت و با فریاد گفت:
شاه! چراغ
امیر با دیدن نور چراغ شگفت‌زده شد و وقتی به‌طرف نور رفت، اثری از چراغ ندید و پس از پایین‌آمدن از تل خاكی، مجددا همان نور چراغ را مشاهده كرد. این اتفاق باعث شد كه امیر، شخصی را مامور بررسی ماجرا كند كه در نهایت می‌فهمد فرزند ارشد حضرت موسی بن جعفر (ع) در این محل به خاك سپرده شده‌اند و دستور می‌دهد كه جایگاهی بر بالای آن ساخته شود.
تاریخچه بنا
تاریخچه بنای حرم حضرت شاهچراغ (ع) را به دوران عضدالدوله دیلمی از سلاطین آل بویه نسبت می‌دهند كه به حدود سال‌های ۳۰۸ تا ۳۲۸ هجری شمسی برمی‌گردد. در دوران حكومت این شاه، محل دفن حضرت (ع) تنها یك تل خاك بود.در زمان اتابكان فارس كه مصادف با سال‌های ۶۰۵ تا ۶۴۰ هجری شمسی است، امیر مقرب‌الدین مسعود بدرالدین، وزیر اتابك، ظاهر این حرم را آراست و یك بقعه و گنبد برای آن ساخت. ضمن اینكه ساخت یك رواق نیز به دستور اتابك انجام شد.
ملكه تاشی خاتون، مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو، در اواخر دوره ایلخانی مصادف با ۷۲۳ هجری شمسی دستور ساخت بنایی چشمگیر و تزیین آن را داد كه انجام این تغییرات پنج سال طول كشید. علاوه بر ساخت بارگاهی بسیار بزرگ با گنبدی بلند، بخش‌های مختلفی مانند مسجد، مدرسه، محل استراحت مسافران و بازار در اطراف آن احداث شد. ملكه تاشی خاتون، ملك میمند فارس و تعدادی از مغازه‌های بازار مجاور حرم را وقف این آستان كرد.
ابن بطوطه، جهانگردی كه در سال ۷۲۶ هجری شمسی از شیراز دیدن كرده بود، در سفرنامه‌اش راجع به آرامگاه حضرت شاهچراغ (ع) و اقدامات ارزنده ملكه تاشی خاتون نوشته است:
این آرامگاه در نظر شیرازی‌ها احترام تمام دارد و مردم برای تبرك و توسل به زیارتش می‌روند. تاشی خاتون، در جوار این بقعه بزرگ، مدرسه و زاویه‌ای ساخته است كه در آن به اطعام مسافران می‌پردازد. شب‌های دوشنبه، خاتون به زیارت آرامگاه می‌آید و در آن شب قضات و فقها و سادات شیراز نیز حاضر می‌شوند. خوراك و میوه به مردم داده می‌شود و پس از صرف طعام، واعظ بالای منبر می‌رود. خاتون در غرفه مشبكی كه مشرف به مسجد است، می‌نشیند. در آخر هم طبل و شیپور و بوق می‌نوازند.شاه اسماعیل صفوی در سال ۸۸۵ هجری شمسی مرمت گسترده‌ای در آرامگاه انجام داد؛ هرچند كه وقوع زمین‌لرزه‌ای در ۸۵ سال بعد باعث تخریب نیمی از گنبد آرامگاه شد كه سال‌ها بعد مورد بازسازی قرار گرفت.
در زمان نادرشاه مصادف با سال ۱۱۰۸ هجری شمسی نیز مرمت‌های زیادی در حرم مقدس انجام گرفت و قندیل بزرگی از طلا زیر گنبد آویزان شد. نادرشاه پیش از غلبه بر افغان‌ها و تصرف شیراز تصمیم گرفته بود بعد از شكست افغان‌ها، حرم را بازسازی كند و برای این منظور ۱۵۰۰ تومان پول آن زمان را صرف این امر كرد.
در كتاب تذكره دلگشا راجع به تخریب حرم در اثر زلزله سال ۱۲۰۲ هجری شمسی نوشته شده است:
گنبد بقعه كه از غایت ارتفاع، آفتاب جهان تاب هر روز در نیم روز خود را در سایه آن كشیدی، به یك دفعه چنان بر زمین خورد كه زمین شكافته شد و در اعماق خاك فرو رفت… و آن عمارات عالی… تو گویی همیشه ویران بوده است…
زلزله باعث شد كه قندیل نادرشاه فروخته و مبلغ آن صرف مرمت حرم شود.
مرمت و بازسازی
فتحعلی شاه قاجار نیز در بهسازی و مرمت آرامگاه مطهر دست داشت و در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی دستور داد كه كف بقعه یك متر بالاتر بیاید و از مصالح سنگ و آجر و گچ برای این امر استفاده كنند و همین طور ضریحی نقره‌ای در بقعه متبركه نصب شود. وقوع زلزله دیگری در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی، تخریب مجدد گنبد را در پی داشت كه محمد ناصر ظهیرالدوله همان سال اقدام به بازسازی آن كرد.
دری نقره‌ای در سال ۱۲۵۱ هجری شمسی برای ورودی حرم نصب شد كه به دستور مسعود میرزا ظل السلطان بود. وی همچنین در سال ۱۲۵۴ هجری شمسی اقدام به نصب ساعت بزرگی در برج جنوبی بقعه كرد. آینه‌كاری دیوارها و سقف حرم مطهر توسط استاد زین‌العابدین در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی به پایان رسید.
در دوره پهلوی در سال ۱۳۰۶ شمسی، دیوارهای داخلی حرم مزین به آینه‌كاری شد. گنبدی با اسكلت فلزی به همت انجمن آثار ملی و اداره باستان‌شناسی فارس ساخته شد كه در سال ۱۳۳۶ شمسی جایگزین گنبد قدیمی آرامگاه شد.
گنبد حرم در سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۰ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و كاشی‌كاری آن توسط استاد عیسی بهادری طراحی و اجرا شد. در ادامه سالن دیگری به حرم اضافه و توسط هنرمندانی نظیر حسن ظریف صنایع آینه‌كاری شد.
عملیات عمرانی وسیعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دستور كار قرار گرفت كه از آن جمله می‌توان به احداث و تكمیل سالن بالای سر و آینه‌كاری بخش قدیمی حرم اشاره كرد. منبر بزرگی از مرمر یك‌پارچه در بخش جنوبی این سالن گذاشته شد كه حجاری بسیار زیبایی دارد.
معماری آرامگاه
زیارتگاه شاهچراغ دارای چهار شاه‌نشین در چهار جانب حرم است و مسجدی در سمت غرب آن وجود دارد. ضریح نقره حرم در بخش شاه‌نشین زیر گنبد قرار گرفته است. حیاط آن دو در اصلی ورودی در سمت جنوب و شمال حرم دارد كه حوض بزرگ فواره‌داری در وسط آن ساخته شده است و درختان زیبایی در اطراف آن خودنمایی می‌كنند. حرم حضرت شاهچراغ (ع) در غرب حیاط و حرم حضرت سید میر محمد (ع) (برادر ایشان) در شمال شرق حیاط قرار گرفته‌اند. اتاق‌هایی دو طبقه در دور حیاط دیده می‌شود كه پیشانی و جرزهای جلوی آن‌ها مزین به كاشی‌كاری‌های زیبایی هستند.
حرم حضرت شاهچراغ (ع) دارای چهار صحن به نام‌های صحن امام جواد (ع)، صحن حضرت معصومه (ع)، صحن اصلی و صحن عتیق است. همچنین این حرم سه شبستان دارد كه شامل دارالعباده، شبستان حضرت سید میر محمد (ع) و شبستان بزرگ امام خمینی (ره) كه ضریح حضرت شاهچراغ (ع) در شبستان دارالعباده قرار دارد.
بخش های مختلف حرم حضرت شاهچراغ (ع)
ایوان حرم حضرت شاهچراغ (ع)
ایوان حرم در ضلع شرقی آن قرار دارد كه زمان ساخت اولین ایوان حرم را به دوره علاء‌الدوله قاجار نسبت داده‌اند. این ایوان كه ۳۸٫۳۰ متر طول و ۵٫۵ متر عرض دارد، دارای ۱۰ ستون به ارتفاع ۱۰٫۵ متر است. در دو سمت ایوان، ۱۲ حجره دو طبقه با تزیینات گچبری ساخته شده است. دو راهرویی كه در دو طرف در طلایی حرم قرار دارد، به حرم و همین طور این ایوان منتهی می‌شوند.
هنرمندان كارگاه نجاری حرم، سقف این ایوان را با گره تند، آلت و لغاظ از چوب ساج ساخته و برای تزیین آن با اسامی مقدس، از چوب نارنج و افرا استفاده كرده‌اند. بالای ستون‌های ایوان دارای مقرنس چهار ترك، چهار طرف آن مزین به اسماء‌الله و پایین ستون‌ها به‌صورت هشت ترك است. برای جلوی سقف ایوان كه به‌صورت شیرسر است، چوب ساج به كار برده‌اند. سنگ مرمر یك‌پارچه‌ای با نقوش زیبای اسلیمی در زیر ستون‌ها و بخش جلویی ایوان وجود دارد كه به‌دست سنگ‌تراشان حرم حجاری و نصب شده است.
برای ایجاد فضای بیشتر برای زائران و همین طور قرینه‌سازی ایوان، سه رواق به بخش جنوبی آن الحاق شد كه كاشی‌كاری‌های آن منحصربه‌فرد است.
سقف و ستون‌های ایوان به‌دلیل اینكه از جنس چوب بودند، دچار فرسودگی و خوردگی موریانه شدند و از همین رو از ستون‌های آهنی برای استخوان‌بندی آن استفاده شد. ایوان كوچكی نیز در جلوی حجره‌های فوقانی بنا و صحن حرم به چشم می‌خورد كه كاشی‌كاری‌های جذابی دارد.
ضریح حضرت شاهچراغ (ع)
ضریحی با روكش نقره در زمان فتحعلی شاه قاجار مصادف با سال ۱۲۰۶ هجری شمسی برای حرم ساخته شد كه عرض آن به ۱٫۷۵ متر و طولش به ۳٫۲۵ متر می‌رسید. روی ضریح با اشعاری به زبان فارسی و عربی در مدح ائمه اطهار (ع) تزیین شده بود.
ضریح بعدی حضرت شاهچراغ (ع) حدود ۱۰ سانتی‌متر از سطح حرم بلندتر بود و روی صندوق چوبی داخل ضریح پارچه سبزرنگی قرار داشت. این ضریح، اسكلتی از چوب ساده داشت كه بخشی از آن نقره‌اندود شده بود و شبكه‌های نقره در چهار طرف آن دیده می‌شد.
در گذشته قرآنی به خط كوفی روی مرقد حضرت امام‌زاده احمد بن موسی (ع) قرار داشت كه كتابت آن را به حضرت علی (ع) نسبت می‌دهند. حاج معتمد الدوله فرهاد میرزا دستور ساخت جعبه‌ای از خاتم را برای قرآن می‌دهد تا در آن محفظه نگهداری شود. بعدها این قرآن و جعبه خاتم آن به موزه پارس منتقل شدند كه اكنون در قفسه‌ای شیشه‌ای نگهداری می‌شوند. یك لوستر چهار شاخه‌ای در داخل ضریح قرار دارد كه برخی شب‌ها آن را روشن می‌كنند. دیوارهای شمالی و جنوبی ضریح مزین به آینه‌كاری‌هایی هستند كه قدمت آن‌ها به دوران حكومت محمد شاه قاجار در سال ۱۲۲۰ هجری شمسی برمی‌گردد.
ضریح فعلی به طول ۳٫۵۸ و عرض ۲٫۲۶ متر به‌طور كامل از نقره ساخته شده است. صندوق خاتم‌كاری بسیار زیبایی روی مرقد وجود دارد و ستون‌ها و سقف داخل ضریح با تركیبی از معرق و خاتم‌كاری تزیین شده‌اند كه علیرضا گودرزی از خاتم‌كاران شیرازی، آن را در فاصله سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ به زیبایی هرچه تمام‌تر انجام داده است.
مرمت و بازسازی
فتحعلی شاه قاجار نیز در بهسازی و مرمت آرامگاه مطهر دست داشت و در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی دستور داد كه كف بقعه یك متر بالاتر بیاید و از مصالح سنگ و آجر و گچ برای این امر استفاده كنند و همین طور ضریحی نقره‌ای در بقعه متبركه نصب شود. وقوع زلزله دیگری در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی، تخریب مجدد گنبد را در پی داشت كه محمد ناصر ظهیرالدوله همان سال اقدام به بازسازی آن كرد.
دری نقره‌ای در سال ۱۲۵۱ هجری شمسی برای ورودی حرم نصب شد كه به دستور مسعود میرزا ظل السلطان بود. وی همچنین در سال ۱۲۵۴ هجری شمسی اقدام به نصب ساعت بزرگی در برج جنوبی بقعه كرد. آینه‌كاری دیوارها و سقف حرم مطهر توسط استاد زین‌العابدین در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی به پایان رسید.
در دوره پهلوی در سال ۱۳۰۶ شمسی، دیوارهای داخلی حرم مزین به آینه‌كاری شد. گنبدی با اسكلت فلزی به همت انجمن آثار ملی و اداره باستان‌شناسی فارس ساخته شد كه در سال ۱۳۳۶ شمسی جایگزین گنبد قدیمی آرامگاه شد.
گنبد حرم در سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۰ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و كاشی‌كاری آن توسط استاد عیسی بهادری طراحی و اجرا شد. در ادامه سالن دیگری به حرم اضافه و توسط هنرمندانی نظیر حسن ظریف صنایع آینه‌كاری شد.
عملیات عمرانی وسیعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دستور كار قرار گرفت كه از آن جمله می‌توان به احداث و تكمیل سالن بالای سر و آینه‌كاری بخش قدیمی حرم اشاره كرد. منبر بزرگی از مرمر یك‌پارچه در بخش جنوبی این سالن گذاشته شد كه حجاری بسیار زیبایی دارد.
معماری آرامگاه
زیارتگاه شاهچراغ دارای چهار شاه‌نشین در چهار جانب حرم است و مسجدی در سمت غرب آن وجود دارد. ضریح نقره حرم در بخش شاه‌نشین زیر گنبد قرار گرفته است. حیاط آن دو در اصلی ورودی در سمت جنوب و شمال حرم دارد كه حوض بزرگ فواره‌داری در وسط آن ساخته شده است و درختان زیبایی در اطراف آن خودنمایی می‌كنند. حرم حضرت شاهچراغ (ع) در غرب حیاط و حرم حضرت سید میر محمد (ع) (برادر ایشان) در شمال شرق حیاط قرار گرفته‌اند. اتاق‌هایی دو طبقه در دور حیاط دیده می‌شود كه پیشانی و جرزهای جلوی آن‌ها مزین به كاشی‌كاری‌های زیبایی هستند.
حرم حضرت شاهچراغ (ع) دارای چهار صحن به نام‌های صحن امام جواد (ع)، صحن حضرت معصومه (ع)، صحن اصلی و صحن عتیق است. همچنین این حرم سه شبستان دارد كه شامل دارالعباده، شبستان حضرت سید میر محمد (ع) و شبستان بزرگ امام خمینی (ره) كه ضریح حضرت شاهچراغ (ع) در شبستان دارالعباده قرار دارد.
بخش های مختلف حرم حضرت شاهچراغ (ع)
ایوان حرم حضرت شاهچراغ (ع)
ایوان حرم در ضلع شرقی آن قرار دارد كه زمان ساخت اولین ایوان حرم را به دوره علاء‌الدوله قاجار نسبت داده‌اند. این ایوان كه ۳۸٫۳۰ متر طول و ۵٫۵ متر عرض دارد، دارای ۱۰ ستون به ارتفاع ۱۰٫۵ متر است. در دو سمت ایوان، ۱۲ حجره دو طبقه با تزیینات گچبری ساخته شده است. دو راهرویی كه در دو طرف در طلایی حرم قرار دارد، به حرم و همین طور این ایوان منتهی می‌شوند.
هنرمندان كارگاه نجاری حرم، سقف این ایوان را با گره تند، آلت و لغاظ از چوب ساج ساخته و برای تزیین آن با اسامی مقدس، از چوب نارنج و افرا استفاده كرده‌اند. بالای ستون‌های ایوان دارای مقرنس چهار ترك، چهار طرف آن مزین به اسماء‌الله و پایین ستون‌ها به‌صورت هشت ترك است. برای جلوی سقف ایوان كه به‌صورت شیرسر است، چوب ساج به كار برده‌اند. سنگ مرمر یك‌پارچه‌ای با نقوش زیبای اسلیمی در زیر ستون‌ها و بخش جلویی ایوان وجود دارد كه به‌دست سنگ‌تراشان حرم حجاری و نصب شده است.
برای ایجاد فضای بیشتر برای زائران و همین طور قرینه‌سازی ایوان، سه رواق به بخش جنوبی آن الحاق شد كه كاشی‌كاری‌های آن منحصربه‌فرد است.
سقف و ستون‌های ایوان به‌دلیل اینكه از جنس چوب بودند، دچار فرسودگی و خوردگی موریانه شدند و از همین رو از ستون‌های آهنی برای استخوان‌بندی آن استفاده شد. ایوان كوچكی نیز در جلوی حجره‌های فوقانی بنا و صحن حرم به چشم می‌خورد كه كاشی‌كاری‌های جذابی دارد.
ضریح حضرت شاهچراغ (ع)
ضریحی با روكش نقره در زمان فتحعلی شاه قاجار مصادف با سال ۱۲۰۶ هجری شمسی برای حرم ساخته شد كه عرض آن به ۱٫۷۵ متر و طولش به ۳٫۲۵ متر می‌رسید. روی ضریح با اشعاری به زبان فارسی و عربی در مدح ائمه اطهار (ع) تزیین شده بود.
ضریح بعدی حضرت شاهچراغ (ع) حدود ۱۰ سانتی‌متر از سطح حرم بلندتر بود و روی صندوق چوبی داخل ضریح پارچه سبزرنگی قرار داشت. این ضریح، اسكلتی از چوب ساده داشت كه بخشی از آن نقره‌اندود شده بود و شبكه‌های نقره در چهار طرف آن دیده می‌شد.
در گذشته قرآنی به خط كوفی روی مرقد حضرت امام‌زاده احمد بن موسی (ع) قرار داشت كه كتابت آن را به حضرت علی (ع) نسبت می‌دهند. حاج معتمد الدوله فرهاد میرزا دستور ساخت جعبه‌ای از خاتم را برای قرآن می‌دهد تا در آن محفظه نگهداری شود. بعدها این قرآن و جعبه خاتم آن به موزه پارس منتقل شدند كه اكنون در قفسه‌ای شیشه‌ای نگهداری می‌شوند. یك لوستر چهار شاخه‌ای در داخل ضریح قرار دارد كه برخی شب‌ها آن را روشن می‌كنند. دیوارهای شمالی و جنوبی ضریح مزین به آینه‌كاری‌هایی هستند كه قدمت آن‌ها به دوران حكومت محمد شاه قاجار در سال ۱۲۲۰ هجری شمسی برمی‌گردد.
ضریح فعلی به طول ۳٫۵۸ و عرض ۲٫۲۶ متر به‌طور كامل از نقره ساخته شده است. صندوق خاتم‌كاری بسیار زیبایی روی مرقد وجود دارد و ستون‌ها و سقف داخل ضریح با تركیبی از معرق و خاتم‌كاری تزیین شده‌اند كه علیرضا گودرزی از خاتم‌كاران شیرازی، آن را در فاصله سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ به زیبایی هرچه تمام‌تر انجام داده است.
نقاره خانه حرم
سر گلدسته با ارتفاعی برابر با ۳٫۶۵ متر، وزنی حدود سه تن دارد و اسكلت فلزی آن با مس و چوب پوشانده شده است. ارتفاع گلدسته تا زیر اتاق موذن به ۲۰٫۴۰ متر، قطر پایین آن به ۲٫۲ متر و قطر بالای گلدسته به ۲٫۳۵ متر می‌رسد.
گنبد حرم حضرت شاهچراغ (ع)
اولین گنبد بقعه مطهر در زمان اتابكان فارس در سال ۶۰۵ هجری شمسی ساخته شد. ملكه تاشی خاتون در سال ۷۲۳ هجری شمسی، این گنبد را تعمیر كرد. پس از زلزله سال ۱۲۰۲ هجری شمسی، گنبد حرم فرو ریخت كه به دستور حاكم فارس، حسینعلی میرزا قاجار، گنبد جدیدی برای آن ساخته شد كه روی ساقه‌اش سوره «طه» نوشته شده بود. در سال ۱۲۰۹ هجری شمسی، گنبد مذكور تعمیر و سوره «فتح» روی ساقه داخلی آن آینه‌كاری شد.
زلزله دیگری در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی رخ داد كه گنبد شكاف برداشت و تعمیر شد. در گذر زمان شكاف‌های جدیدی در گنبد به وجود آمد كه در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی از میله‌های آهنی برای مهار آن استفاده شد. این راهكار موفق نبود و خطر فروریختن گنبد وجود داشت. سرانجام گنبد مذكور در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی برچیده شد و گنبدی با اسكلت آهنی روی پایه‌های گنبد قرار گرفت.
كاشی‌كاری گنبد كه حال‌وروز خوبی نداشت، در زمان تولیت آیت الله سید محمد مهدی دستغیب مرمت شد. در واقع از آنجا كه اسكلت گنبد از آهن بود، كارشناسان تصمیم گرفتند كه قطعات كاشی را با قالب‌های فلزی به بدنه اصلی گنبد وصل كنند. وسعت این گنبد بیش از ۵۰۰ متر مربع است كه ارتفاع و قطر آن به ۱۴ متر می‌رسد. كاشی معرق روی گنبد در رنگ‌های مشكی، كرم، سبز، قهوه‌ای، زرد، سفید، فیروزه‌ای، لاجوردی و طلایی خودنمایی می‌كند.
سردرهای حرم حضرت شاهچراغ (ع)
صحن حرم حضرت دارای ۶ سردر ورودی است.
سردرهای غربی: سردر بزرگ جنوب غربی به نام باب الرضا (ع) و شمال غربی به نام باب موسی بن جعفر (ع) به صحن جمهوری اسلامی مشرف هستند.
در گذشته تنها ورودی حرم، در ورودی از جانب میدان احمدی یعنی سردر باب موسی بن جعفر (ع) بود كه روبه‌روی در مسجد جامع شهدا قرار داشت و كاشی‌كاری آن بعد از انقلاب اسلامی به پایان رسید. دو راهرو در كنار این ورودی تعبیه شد تا تردد مردم راحت‌تر انجام شود؛ ضمن اینكه هنرمندان كارگاه آستان، عملیات قرینه‌سازی و كاشی‌كاری آن را انجام دادند.
علاوه بر نوشته «انما یرید الله لیذهب عنكم الرجس اهل البیت و یطهركم تطهیرا»، در بالای سردر كه از طرف خیابان دیده می‌شود، این اشعار خودنمایی می‌كنند:
این بارگاه شاهچراغ است كش مدام بر بوستان خلد بود فخر از صفا
این بارگاه زاده موسی بن جعفر است كوراست پنج واسطه تا شاه اوصیا
محیط داخلی سردر به‌شكل هشت ضلعی است كه رسمی‌بندی سقف آن با كاشی معرق، جذابیت زیادی دارد. در دو طرف محیط داخلی سردر، كاشی‌كاری زیبایی منقوش به اشعار دكتر نورانی وصال شیرازی و احمد وقار شیرازی نقش بسته‌اند.
بعدها سردر باب الرضا (ع) در قسمت جنوب غربی برای تسهیل تردد مردم ساخته شد كه اسكلت آن از بتن است و پیچك‌های سنگی و ستون‌های اطراف سر در به زیبایی هرچه تمام‌تر به‌دست سنگ‌تراشان آستان تراشیده شده است.
این ورودی، دری دو لنگه به طول ۴٫۲۰ و عرض ۱٫۴۷ متر از جنس چوب ساج دارد كه مزین به ورق و قبه‌های هشت پر برنزی است و استقامت در را افزایش داده‌اند.
سردر شرقی: از طریق سردر شرقی می‌توان به مسجد جامع عتیق دسترسی داشت.
سردر شمالی: این ورودی به بازار شاهچراغ و خیابان احمدی راه دارد.
سردر جنوبی: ورودی مذكور به دارالشفا حرم و كوچه بین‌الحرمین وصل می‌شود.
باب السجاد: در كناری حرم مطهر حضرت سید میر محمد (ع)، باب السجاد نام دارد كه دسترسی به خیابان لطفعلی خان را برای زائران فراهم می‌كند.
درهای ورودی حرم حضرت شاهچراغ (ع)
هفت در ورودی اصلی در حرم مطهر وجود دارد كه شامل دو در شمالی (ورودی خواهران)، دو در جنوبی (ورودی برادران)، یك در ورودی طلا و دو ورودی از ایوان مطهر می‌شود.
در طلا ایوان حرم: این در دو لنگه به طول ۲٫۷۰ متر و عرض ۹۰ سانتی‌متر، چهارچوبی دو متری دارد كه قوسی ۵٫۷ متری با ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر در بالای آن قرار گرفته است. در بالای قوس این نوشته «قال رسول الله انا مدینة العلم و علی بابها، مثل اهل بیتی كسفینه نوح من ركبها نجی، ادخلوها بسلام آمنین، حب علی حسنه لاتضر معها معصیه» به چشم می‌خورد. روی هر دو لنگه در و چارچوب‌ها، چند بیت شعر منبت شده است. در قدیمی حرم معروف به در ظل السلطان هم‌اكنون در موزه نگهداری می‌شود.
در نقره‌ای رواق جنوبی: این در كه به در عسكر خانی مشهور است، دو متر طول و ۳۰ سانتی‌متر عرض دارد و چهارچوب و در آن نقره‌اندود شده‌اند. روی بالای چهارچوب، با خط نستعلیق زیبایی نوشته شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم فی كتابا العیون بالاسناد عن علی بن موسی الرضا (ع) عن آبائه عن النبی فعن اللوح و القلم عن الله ولایه علی بن ابیطالب حصنی فمن دخل حصنی امن منعذ ابی.
علاوه بر این، ۱۷ بیت شعر از مرحوم قدسی روی در دیده می‌شود. جالب است بدانید كه عسكر خان، در برابر ملكی كه وقف حضرت شاهچراغ (ع) و در اجاره او بود، این در را می‌سازد و به این آستان هدیه می‌كند. هنرمندان بزرگی همچون میرزا بزرگ زرگر، علی اصغر زرگر، میرزا علی آقا قلمزن و میرزا محمود قلمزن روی این اثر كار كردند.
در نقره رواق شمالی: در و چهارچوب رواق شمالی با روكش نقره است كه طول و عرض آن به‌ترتیب به ۲٫۳۰ و ۱٫۴۰ متر می‌رسد. این در كه به در حاج نصیرالملك مشهور است، در طبقه دوم موزه حرم مطهر نگهداری می‌شود. بالای چهارچوب منقوش به «قال الله تعالی فی الاحادیث القدسیه لا اله الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی و قال ولایه علی بن ابیطالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی صدق الله» است و كل چهارچوب و حاشیه در مزین به ۲۰ بیت از اشعار فصیح الملك شوریده هستند كه توسط میرزا علیرضا خوشنویس با خط نستعلیق نگارش شده است.
امام‌زاده سید میرمحمد (ع)
حضرت سید امیر محمد بن موسی (ع) از فرزندان حضرت امام موسی كاظم (ع) و برادر حضرت شاهچراغ (ع) بود كه مزار ایشان در جوار حرم احمد بن موسی (ع) و در قسمت شرقی حرم مطهر قرار دارد. وی به‌دلیل عبادت زیاد به «میر محمد عابد» معروف بود. درباره علت فوت حضرت سید میر محمد عابد، روایت‌های مختلفی نقل شده است؛ به‌طوری كه برخی منابع به شهادت ایشان پس از درگیری با نیروهای حاكم فارس اذعان كرده‌اند و منابع دیگری نیز درگذشت وی را با مرگ طبیعی دانسته‌اند.
میرزا عنایت الله دستغیب رضوان الله علیه در حدود سال ۷۰۴ هجری شمسی متوجه نوری در خانه خود می‌شود كه پس از جستجو، به لوح قبری برخورد می‌كند كه محل دفن جسد مطهر حضرت سید امیر محمد (ع) را نشان می‌داد. به این ترتیب او در این محل، بارگاهی می‌سازد و با خرید تعدادی از خانه‌های اطراف، آن را توسعه می‌دهد. در برخی منابع گفته شده است كه قبر ایشان نیز تا سال‌ها مخفی بود تا اینكه در زمان اتابك بن سعد زنگی، قبر حضرت آشكار می‌شود.
نادرشاه افشار در زمان حكومت خود دستور مرمت بقعه را می‌دهد. ابتدا در سال ۱۲۵۸ هجری شمسی ضریحی از جنس نقره به دستور ناصرالدین شاه روی قبر مطهر نصب شد و سپس ضریح دیگری به دستور شاهزاده اویس میرزا در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی برای این محل ساخته شد.
این آستان مقدس در گذشته، صحن و حیاط مستقل داشت و از طریق بازار بین‌الحرمین به حرم حضرت شاهچراغ (ع) متصل می‌شد.
ایوان كوچك حرم فاقد هنر سنتی بود كه پس از توسعه آن، توسط هنرمندان بارگاه ملكوتی حضرت شاهچراغ (ع) نماسازی آن در دستور كار قرار گرفت. این طور به نظر می‌رسد كه اولین گنبد حرم در دوره ظهیرالدوله ساخته شده است كه بعدها در زمان ناصرالدین شاه مرمت می‌شود.
بسیاری از سادات و دوستداران اهل بیت (ع) در جوار این حرم مطهر دفن هستند؛ به‌عنوان مثال مرقد كوچكی در سمت چپ مرقد آن بزرگوار وجود دارد كه روی لوح آن نوشته شده است: «ابراهیم بن محمد بن موسی» كه گفته می‌شود فرزند آن حضرت است.
پایه و اساس كتابخانه آستان مقدس احمدی و محمدی (علیهما السلام) توسط ملكه تاشی خاتون گذاشته و با وقف قرآن و كتاب‌های دیگر راه‌اندازی شد كه در گذر زمان به‌دلیل جنگ‌های متعدد مورد دستبرد قرار گرفت.
كتابخانه آستان حضرت شاهچراغ (ع)
متولی آستان مقدس احمد بن موسی (ع) در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی اقدام به احیای این كتابخانه و فراهم‌كردن كتاب‌های زیادی، از جمله رساله‌ها و كتب تالیفی خود، برای آن كرد كه پشت جلد تمام آن‌ها كلمه «وقف» حك شد. جالب اینكه اولین كتابدار این مجموعه، شخصی به نام مصطفی مؤذن بود كه در همان سال به این سمت منصوب شد. سال‌ها بعد بسیاری از كتاب‌های كتابخانه در اثر بی‌توجهی پراكنده شد؛ تا اینكه در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی مصادف با میلاد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) این كتابخانه مجددا گشایش یافت.
در ابتدا ۳۰۶ جلد كتاب در این مجموعه وجود داشت كه شامل ۲۲۷ جلد كتب خطی و چاپی از سید جلال‌الدین محمد مجدالاشراف شیرازی و ۷۹ جلد كتاب اختصاصی درسی اهدایی اداره كل نگارش فرهنگ می‌شد. به همت محمد هادی سلاحی، كتابدار كتابخانه، تعداد كتاب‌ها در عرض پنج سال به ۶,۶۷۵ جلد رسید. روند رشد كتابخانه ادامه یافت تا جایی كه در سال ۱۳۵۶ تعداد كتب آن مشتمل بر ۸۰۰ جلد كتاب خطی و بیش از هشت هزار جلد كتاب چاپی بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در زمان تولیت حضرت آیت الله حاج سید محمد مهدی دستغیب، كتابخانه مذكور در طبقه دوم ضلع جنوبی حرم در فضای بزرگ‌تری با امكانات بیشتر آغاز به كار كرد. موجودی كتابخانه و مركز پژوهش آستان مقدس در سال ۱۳۹۴ به رقمی بیش از ۶۵ هزار نسخه كتاب چاپی فارسی، بیش از ۲۰۰ نسخه كتب نفیس، چاپ سنگی و غیره، ۵۰۰۰ عنوان كتاب مرجع، ۸۰۰۰ كتاب كودك و… رسیده بود.
موزه آستان مقدس حرم حضرت شاهچراغ (ع)
موزه آستان مقدس حرم حضرت شاهچراغ (ع) در ۳۰ آبان ۱۳۴۴ هجری شمسی، مقارن با عید مبعث افتتاح شد و در سال‌های ابتدایی خود فقط روزهای پنجشنبه به بازدید علاقه‌مندان اختصاص داشت. اولین ساختمان موزه در مكان فعلی ورودی خواهران به حرم مطهر قرار گرفته بود كه پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۳ هجری شمسی تعدادی از اتاق‌های ضلع شمالی صحن شریف به سالن تبدیل شد و برخی از اشیای موزه در آنجا به نمایش درآمد.
ساختمان كنونی موزه حرم مطهر در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی در ضلع جنوبی حرم به بهره‌برداری رسید. پس از گذشت یك دهه، كتابخانه قدیمی آستان كه در طبقه فوقانی موزه قرار داشت به مجموعه موزه اضافه شد و فضای كلی آن به ۱۰۰۰ متر مربع افزایش یافت.
موزه آستان حضرت شاهچراغ (ع) آثار و منابعی از ادوار پیش از تاریخ تا دوران معاصر را در خوی جای داده است كه درمجموع بالغ بر هشت هزار شیء و بیش از سه هزار نسخه خطی و سند قدیمی در آن نگهداری می‌شود و به‌صورت گردشی در معرض نمایش قرار می‌گیرد.
نحوه دسترسی
آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان لطفعلی خان زند، خیابان احمدی
