شناخت میراث فرهنگی به معنای عام خود ارزشی ویژه دارد چرا كه معمولا بهترین آینده نگری ها و آینده سازی ها در پرتو تجربیات گذشتگان صورت می پذیرد. گذشته از این مطالب هویت هر قوم و ملتی نیز به صورتی كاملا درهم تنیده با گذشته و میراث گذشتگانش گره خورده است و در عصری كه عده ای آن را عصر “بحران هویت” می خوانند؛ قطعا كوشش برای شناخت و حفظ هویت امری بسیار مقدس و مهم خواهد بود. ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قایل بوده و سعی می كرده اند كه به نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند. ایشان بر همین اساس مراسمات گوناگونی داشته اند كه یكی از آنان مراسم چراغ برات مردم ساكن درخطه خراسان بزرگ است.
برات، آئینی ایرانی یا اسلامی
مراسم شب های برات یا چراغ برات سابقه ای دیرینه و ریشه دار دارد. بدان دلیل كه مراسم چراغ برات در سه روز دوازده تا چهارده ماه قمری شعبان برگزار می شود در نگاه نخست همگان آن را آیینی عربی- اسلامی تلقی می كنند اما با توجه به اینكه نه در گذشته هزار و چند صد ساله حضور اسلام در ایران و نه در حال حاضر این سنت به صورت كامل از سوی هیچ كدام از پیشوایان دینی مورد تایید قرار نگرفته است در اسلامی بودن صددرصد آن تردید است . از سوی دیگر با توجه به اینكه این رسم برخلاف سایر رسوم ملی ایرانی همچون نوروز و یلدا و چهارشنبه سوری و. . . مورد توجه حكومت های ملی ایرانی یا حداقل مدعیان حكومت ملی و نهادهای رسمی كشور ، چون روزنامه ها و رادیو تلویزیون نبوده و نیست ایرانی بودن كامل این آیین نیز محل تردید است.
با این همه شواهدی هست كه نشان می دهد اصل این آیین برگفته از اعتقادات و رسوم ایران باستان است كه پس از اسلام و خاصه در دورانی كه نهضت شعوبی گری در ایران والبته در راس همه مناطق آن ، خراسان برای ایرانی كردن اسلام تلاش می كرد رنگ و بوی اسلامی گرفته و براین اساس آیینی ایرانی و ریش همند است دو دلیل برای این امركه مردم مسلمان ایران در سده های سوم و چهارم هجری آیین و مراسم یاد درگذشتگان و پذیرایی از روان و فروهر آنان را به نیمه ماه شعبان انتقال داده و نام لیله البرات یا چراغ برات و شب چك به آن داده اند،وجود دارد كه تا حدی قانع كننده است. اول اینكه اگر حساسیت ایرانیان زرتشتی را نسبت به هر ماه و روز سال، از نظر رفتار دینی و اعتقادی، درنظر بگیریم و توجه داشته باشیم كه آنان عید مردگان را در سده های سوم و چهارم در برج هشتم سال یعنی آبان ماه برگزار می كرده اند، پذیرفتنی خواهد بود كه پس از اسلام آوردن هم باز متمایل باشند كه در ماه هشتم سال اسلامی قمری، یعنی شعبان، به برگزاری این مراسم بپردازند. دیگر این كه شعبان قمری تا سال ۱۱ هجری، كه در آن سال بنا به آیه انما النسئی زیادت فی الكفر. . . لغو كبیسه توسط اعراب صورت گرفت با برج اسفند شمسی منطبق بوده و ریشه و اصل عید آبانگان یعنی فروردگان خاص آستانه بهار و ماه اسفند بوده است. حال اگر به اختلاط پیش از اسلام اعراب با ایرانیان و تاثیر شدید بعضی از قبایل عرب از فرهنگ و تمدن ایران هم توجه داشته باشیم، این مسئله كه باور و آیین فروردگانی ایرانی مربوط به ماه اسفند، پس از اسلام رنگ و بوی اسلامی گرفته و به دلیل فوق به ماه شعبان افتاده باشد. غیر قابل قبول نمی نماید. هرچند ممكن است دلایل دیگری هم برای این انتقال و تحول بوده باشد.
صرف نظر از آنكه آیین برات ریشه در ایران قبل از اسلام دارد یا اینكه سنتی به طور كامل اسلامی است باید این را درنظر گرفت كه گرد هم آمدن مردم در فواصل زمانی منظم و حفظ خطوط ارتباط و همكاری آنها، یكی از مهمترین كاركردهای این چنین آیینی است. این امر از طریق یكپارچه سازی جامعه، باعث اعتبار بخشیدن به وضع موجود و در نهایت، ثبات اجتماعی در سطح جامعه می شود. برگزاری این مراسم در خراسان با هر تفكری كه باشد كه البته براساس مدارك موجود از رسوم تغییر ماهیت داده ایرانی است كه مورد پذیرش اسلام قرار گرفته عاملی برای حفظ روابط وسنن اجتماعی قدیم وهمچنین نگاهبانی از پیوندهای درحال گسست در جامعه ماشین زده كنونی است،بر این اساس تلاش برای حفظ و احیای آن امری است كه باید از سوی كلیه متولیان امر مد نظر قرارگیرد. لازم به ذكر است كه یكی دیگر از كاربردهای مهم این سنت همانا ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه است. به طوری كه میدانند در بعضی از دوره ها، بنا به مقتضیات زمانی و شرایط سیاسی، اجتماعی و حتی بحران های اقتصادی حاكم بر جوامع، مردم از اخلاقیات فاصله می گیرند كه مراسمی چون برات می تواند آنان را به واقعیت زندگی كه همانا حفظ احترام وشان دیگران است، رهنمون سازد. حال با توجه به مطالب گفته شده در بالا می توان نتیجه گرفت هرچند بررسی ریشه و سوابق آیین چراغ برات در خراسان به ظاهر پژوهشی برای شناسایی یك رسم كهن در بخشی از سرزمین ایران است اما به واقع حركتی برای شناسایی پندارها فكری ،مذهبی و آیینی برخی از مردمان ایران زمین است ،امری كه هر دیرتر شود باعث خسران بیشتر وفراموشی برخی از این سنن است آنچنان كه هم اكنون بسیاری از مردم دلایل وجود برخی لوازم و خوراكی های خاص را دراین آیین نمی دانند.
