روستای خورنگان یا یاسریه، روستایی از توابع بخش نوبندگان شهرستان فسا در استان فارس ایران است.روستای خورنگان در دهستان نوبندگان قرار دارد و براساس سرشماری مركز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت آن ۲۴۳۷ نفر بوده‌است.هرچنـدبسیاری ازجاذبه هاوآثارتاریخی روستا براثرحوادث طبیعی وعدم استحكام لازم وساخت وسازآن هاازخشت وگل،درطول ایام دستخـــوش ویرانی گردیده است. بااین وجود همین چنداثرباقی مانده حكایت ازقدمت روســــتاوشاهدی برپویایی وزندگی مردمان آن ازگـــذشته تاامروزمی باشد.دراین قسمت نمونه هایی ازاین آثارارزشمند را ذكرمی نماییم.
امــــام زاده شاه الدین
بقعـه ی مباركه امام زاده شاه الدین ازنوادگان امام موسی الكاظم(ع)دربین اهالی امامزاده شاه دین مشهور است .بنای این امامزاده درقسمت غرب روستا وكناركوچه ی اصلی كه مسیرراه ارتباطی روستـای خورنگان به روستـــــای میانده می باشد واقع است.در سندی بادستخط حاج علی فلسفی(لطفی زاده)با مهروامضای ایشان وسیّداحمدطالب الحق درمشـهدمقدّس كه اصل آن نوشته دردست آقای محمّــــدمریدی فرزند (مرحوم مشهدی نصراللهمریدی ازبانیــان وبازسازی،امامزاده) نام چندمنبع كه درآن به ذكراین امام زاده پرداخته،اشاره گردیده است.كه به چندموردآن اشاره می گردد.
-امامزاده شاه الدّین نصبَش به حضرت موسی بن جعفر(ع) می رسدودرروستای خورنگان، بخش نوبندگان، شهرستان فسا دفن گردیده است.
«شریف رازی شیخ محمّد، ص ۹۴، كتاب گنجینهی دانشمندان جلد ششم»(كتاب،ایرانشهر،جلددوّم-ص۱۳۷۷. شیخعلیفلسفی،در۲۰هزارمزارزیارتگاه جهان درصفحـه ی۱۰۶راجع به امامزاده شـاه دین ازكتب بزرگان راجع به شناسایی این بزرگوار مداركی جمع آوری كرده.
ازاوّلین سنگ بنای این امام زاده اطّلاع دقیقی دردست نیست، امّاازشـواهدموجود چنین برمی آیدكه این كار، همزمان با دیگربناهای روستا صورت گرفته باشد.آنچه مشهورتراست ، بعدازگسترش روستـاوخارج شدن مردم ازقلعه ای به نام «قلعه كهنه»سوّمین مكان انتخابی زندگی مردم، بقعه این امامزاده نیزساخته شده است. كه تقریباً به سال ۱۰۸۰ ه ش مربوط میگردد.درسال ۱۳۴۶ ه ش گنبد كاشی كاری شده فیروزه ای رنگ و ساختمان امامزاده كه احتمال شكستگی وریزش داشت برداشته شد وبه جای آن گنبدی فلزی و ازپیش ساخته شده نصب گردید.درهمین دوره سقف ساختمان به جزقسمت زیرپای گنبد وطارمه های آن یعنی (كاریدور)اطراف نیز به وسیله چوب پوشیده وبدنه ساختمان ازخشت خام ساخته شده بود.
درهردوسوی(شرقی وغربی)ساختمان دوحوض بزرگ وجودداشت كه همیشه ازآب تمیزپر بود ودرختان بزرگ توت ولیمو وسروهای بلند وگز برزیبایی این مكان می افزود.
حیاطی وسیع با دو درب ورودیِ تودرتو ودالانی بزرگ ویك سكوی استراحتگاه واتاقی به اندازهی سه درشش متر درقسمت شمالی دالانِ ورودی قرارداشت.با وجودی كه درون دالان تاریك بود امّا ازیك جلوهی خاص برخورداربود. دیواری گلی،این مكان رادرخود جا داده بود وسایه درختان ودیوارها محل مناسبی برای رهگذران ومهمانانی بود كه ساعاتی ازروزدركنارخادمین وزایرین می نشستند وهمیشه عدّه ای اززنان همسایه امام زاده دراین مكان به پاك كردن سبزی یاریسیدن پشم یا بافتن روآل برای دوخت گیوه(نوعی كفش)مشغول بودند.
درقسمت ورودی قبل ازرسیدن به درب اصلی حیاط امام زاده را(جایی كه الان درب بزرگ ورودی روبه قبلهوقسمت عمده حیاط وفضای آن رابه جاده فعلی اختصاص داده اند) درختان بزرگ وفراوان گزاحاطه كرده بود كه عبور ازمیان آن ها دشوارمی نمود.آب این درختان وحوض داخل ازجوی آبی كه ازطریق رشته قنات غربی امام زاده وباعمق كم جاریبود(ازآب رشته قنات قاسم آباد) تأمین می گردید. پس ازآن به وسیله آب چاه یا تلمبهی برادران آقایی كه در باغ خودایجاد كرده بودند تأمین می شد. درپشت دیوارجنوبی امام زاده(همینحیاط وسیع جنوبی امروزی)دوّمین قبرستان روستاقرار داشت كه تا سال ۱۳۴۹درگذشتگان دراین مكان دفن می شدند.درسال۱۳۵۲دبستان دخترانه ای به نام ۲۵ شهریوردرهمین مكان ساخته ودرسال ۱۳۷۷به خاطرفرونشستن ساختمان بكلّی آن راتخلیه وسپس ویران نمودند. سنگ یادبودبیشتر اموات بردیوار امامزاده نصب گردیده بودند.
یك دهانه چاه ازرشته قنات قاسم آباددرجنوب غرب امام زاده به صورت تونل باچندپله ساخته بودندكه اهالی واردآن می شدندوازآب آن برای نوشیدن وشستشوی و غسل مردگان استفاده می نمودند. برسردرب ورودی امام زاده سنگی قرارداشت درابعاد۵۰ در۵۰ سانتیمتركه روی آن چهاربیت از قصیدهی سعدی بزرگ خود نمایی می كرد بامطلع:
«دولتجاوید یافت هركه نكو نام زیست…… » ودرگوشهی دیگرشعری ازمرحوم حاج غلامرضاجمالی دیده می شد كه روی آن نوشته شده بود:
زَهی به خاك دَرَت از رَهِ پریشانی به هر صـــــباح نَهَـــد آفتــاب پیشانی
رضا امام من است ومنم غلامِ رضا مراست چشم شفاعت زحضرتش به جزا
بردیوارهای بیرونی ساختمان امام زاده،سنگهای یادبود درگذشتگان كه هركدام با اشعار و زبان حال خاصی ازشرح دوران زندگی وچگونگی رفتن آنان حكایت می كرد نقش بسته بود. درب اصلی حرم ازجنس چوب به اندازه یك ونیم دردو ونیم متربود .ضریح آن نیزازجنس چوب سبزرنگ بود.درداخل ضریح امام زاده،دوقطعه سنگ بسیارصاف وخوشرنگ كه یكی ازآن ها یك كیلو و دیگری دوكیلو وزن داشت. اهالی روستابراین باورند كه حركت دورانی هركدام ازاین سنگ ها برروی انگشتانِ شستِ حاجت خواهان دلیلِ برآورده شدن حاجت آنان است. دو نفرروبروی هم می نشستند و مشت های خود را می بستندوپشتِ دستِ گرهِ شده را به پشتِ دستِ گرهِ كردهی نفرروبرو می چسباندند وهردو نفرانگشتان شست خودرا به طرف بالا نگه می داشتند وشخص دیگری آن سنگ را برروی شستهای آن دو كه مجموعاًچهارانگشت شست می شد قـرارمی داد وبا آرامشی خاص كه دستها ثابت بماند، بایدسنگ برخلاف عقــربه های ساعت به چرخش محسوسی درآید. اگراین حركت انجام می گرفت، دلیلی بر به اجابت رسیده شدن حوایج فرد واگرسنگ حركت نمی كرد یا برخلاف جهت مورد نظرمی چرخید دلیل بر به اجابت نرسیدن خواستهی فرد بود. درسال۱۳۷۴به همّت اهالی وشورای محل وبا اقدامات محمّدمریدی فرزندمرحوم مشهدی نصرالله ساختمان امام زاده برای بازسازی با سبك مهندسی وزیبا، با زیربنایی محكم به طوركلّی ویران نمودند،نقشه آنراسركارخانم دكترمریم همایونی دخترمرحوم تیمسارسیّد محمودهمایونی بدون دریافت وجهی طراحی ونظارت نمودند كه درحال حاضرنــــود در صدكارهای اساسی انجام گرفته است.دوگلـــدسته زیبا وبلند این بقعه درسال۱۳۹۰به ساختمان اضافه گردید.
درخبرهای پیشینیان شنیده شده است،كه این امام زاده بارها اهالی راازخطراتی بزرگ نجات داده است.ازهمینخبرها بروزسیل درسال۱۳۱۱می باشدكه مردم باحضور درامام زاده وتوسّل به او ازخطراحتمالی نجات یافتند.ودریك خبردیگر،گویا دزدی شبانه به قصددزدیدن درب های امام زاده وارد این مكان شد ودرب ورودی را كنده وبردوش گرفته، وبهراه می افتد،پس ازاینكه مقداری ازمحل دورگشت احساس می كندچشم هایش جایی نمی بیند. درب را زمین می گذارد.متوجّه می شود چشم هایش می بیند .دوباره درب را بردوش گرفته وراهی می شود،چند قدمی رفته دوباره احساس می كند جایی را نمی بیند. این عمل چند بارتكرار نمود ،تااینكه متوجّه می شودكه باید نظرش را عوض كند.لذا درب را برداشته به طرف امام زاده برمی گردد. وقتی می فهمد كه كارش اشتباه بوده است درب را آورده ودرسرجای اول خود قرارمی دهد وشرح ماجرا رابرای مردم می گوید. پس ازآن خود درب رابرجای خوداصلی نصب می كند. هنوزهم مردم ماوزایرین دربرآورده شدن حاجات خودبه این امام زاده باوردارند.
درمورد پیدا شدن سنگ قبرامام زاده نیزروایتی قابل شنیدن است.
گویا قبل ازاینكه دراین محل ساختمانی ایجاد گردد، این مكان زمین كشاورزی بوده ودرآن كشت وزرع صورت می گرفت، صاحب زمین كه قصد ساختن خانه داشته است مشغول چیدن خشت ها برروی هم می شود .صبح روز بعد متوجّه می شود كه خشت هاكناری گذاشته شدهاند.این كاررا روزدوّم هم انجام داد.روزسوّم هم همین جریان اتّفاق افتاد.اوجریان را برایدیگران نقل می كند.مردم درمحل جمع شده وزمین را كاوش كرده ومتوجّه سنگ قبری می شوند. هرچند برروی سنگ به طورواضح چیزی خوانا نبود.امّامردم با توجّه به شنیده های قبلی خودازدیگرافراد درمورد وجود امام زاده ای درروستا،تصمیم به ساختن بارگاهی دراین مكان می گیرند. سال ها مردم به دنبال یافتن تذكره ونام ونشان دقیق این امام زاده به مراجع وكتاب های معتبررجوع نمودند وهربارباموارد متفاوتی دراین خصوص روبروشدند.به طوریكه عدّهای ازیافتن شجره نامه آن مأیوس گردیدند ودچارشك وتردیدشدند.حال كه با توجّه به اسناد معتبراین مطلب روشن گردیده است، بااطمینان بیشتری نام واقعی واصلی امام زاده مورد توجّه قرارگرفته است.
ازجمله اعتقادات اهالی درزمان های گذشته این بودكه اگرطفلی ابتدادندان فك بالادرآورد نحـوست دارد وبرای خلاصی ازاین نحوست،طفــل را برپشت بام امام زاده می بردند وچند نفردرپایین دركف حیاط،چهارگوشه ازچادری راگرفته وباز می كردند وطفل راازبالا به پایین
داخل چادرمی انداختند.به این ترتیب معتقد بودندكه اگرمشكلی درزندگی آن خانواده یاخودطفل باشد از بركت توسّل به امام زاده برطرف خواهد شد.
مساجد روستا
مسجد جامع خورنگان درمحل پایین
بنای اوّلیه مسجدجامع دقیقاً مشخص نیست، امّا ازشواهد وقراین موجــودچنین بر می آید كه به سال های ۱۱۰۰ش مربوط شود. چراكه نوشته های روی دیوارآن مسجد ،آثارخطی افرادی كه ذكرشان درمیان باسوادان وخطاطان ومكتبی هاست، به آن دوران تعلّق داشته وبه گفته ی بیشتر اهالی قدمت این مسجد به ۲۸۰ سال قبل برمی گردد.
متأسّفانه اوّلین مسجدجامع روستا درسال ۱۳۴۶جهت نوسازی درهمان محل اوّلیه به كلّی تخریب شد.آن مسجد دقیقاً شكل واندازه مسجدجامع قدیمی وفعلی روستای های كوشك قاضی و سنان فسا بود،كه برروی یكی ازستون های چهارگوش عبارت «یاعلی» باخط كوفی بزرگ نقش بسته بود و۸ ستون مكعبی داخل مسجد،سقف گنبدی شكل آنرا تحمّلمی كرد. گنبدی بزرگ دروسط ودوگنبد كوچكترجهت شمالی وجنوبی سقف صحن قرار داشتند.كف صحن اصلی مسجدحدود نیم متر پایین تر ازكف حیاط مسجد بود وبا فرش زیلوی یزد بافت پوشیده شده بود. برروی دیواره داخلی حیاط، این شعرازمرحوم آقا محمّد رضا آقایی باخط ایشان زینت داده شده بود.
سجده نبوَد ز ریا برسرِمـحراب قبـول شو به اخلاص و ارادت به عبادت مشغول
جنس وتنباكو دراین سجده گه انبارمكن گركنی لعــن خـــدا برتو ونفرین رسول
گویااین شعرهشداری بودبرای كسانی كه ازمسجد بهعنوان محلی برای انباركردن اجناس یا كسب وكاردنیایی استفاده خواهند كرد.چرا كه درآن ایّام مسجد ازدوطرف دیواره كوتاهی داشته وعدّهای برای خشك كردن محصول زراعی ازصحن بزرگ و پاك مسجـــد استفاده می كردند. هم چنین سنگی به ابعاد ۵۰ در۳۰ سانتی متركه نام مقدّس چهارده معصوم برآن نقش بسته كه آن هم باخط مرحوم محمّدرضاآقایی بود، بربالای محراب قرارداشت. آن كتیبه درداخل مسجدجامع تاسال۱۳۹۰ بربالای محراب قرارداشت.
مسجدجامع امروزی،ابتدامسجدی بازیربنای۱۷۰مترمربع وسقف آن ازچوب وورق فلزی (شیربانی یاشیربامی)درسال ۱۳۴۹ساخته شدودرضلع شرقی حیاط مسجــدنیزطارمهای باچنددرگاه بامعماری سنتی، جهت نماز گزاران درفصول بهار وتابستان توسّط مرحوم حاج كاكاجان شریفی ساخته شد.كه به آن مسجدحاج كاكاجانی گفته می شد. آن قسمت هم در سال ۱۳۸۴برای ایجاد فضای بیشتر ویران و به حیاط مسجد افزوده گردید.درسال ۱۳۸۶شروع به احداث ساختمان جدیدی با معماری مهندسی وزیبا دركنارمسجـــــــد جامع فعلی درزمینی با وسعت ۱۴۶۰ مترمربع،بازیربنای۵۰۰مترمربع،درمحل باغچه مسجـــــــد موسوم به باغچهی لطف الهی(ضلع شمالی)و درروزعاشورای۱۴۳۱ ق برابر باششم دیماه ۱۳۸۵طی مراسمی با نماز ظهرعاشــــــورا افتتاح گردید.كه یكی اززیباترین ومستحكم ترین مسـاجداست. بااتمام وتكمیل اینمسجدساختمان قبلی دراردیبهشت سال كاملاٌ۱۳۹۱تسطیح وبه فضای این مسجدافزوده گردید.
مسجد ولی عصر محل بالا
این مسجدسال۱۳۴۹درمحل بالا و درزمین و منزل مسكونی مرحوم قیطاس جمالی فرزندرییس بخشی كه خودجهت ساخت مسجدوقف واهـــــــداءنمود،ساخته شد. زیر بنای این مسجد۱۲۰مترمربع میباشد.این مسجدبادیوارمنزل مسكونی پدری بنده متصل وازآن مسجد درآن سال ها خاطرات شیرینی درذهن بنده باقی مانده است.
مسجدامام حسن عسكری درمحله عشایری بالای ده
درغرب روستا ازسال۱۳۶۰عشایر محل بالا با همكاری و مساعدت اهالی شروع بنای این مسجدنمودند.این مسجددرزمینی به وسعت۲۰۰۰مترمربع بازیربنای ۸۰ مترمربع ساخته شد. ازمیان افرادی كه بیشترین خدمت و همكاری برای بنای این مسجدكردند، مرحوم شیخ بهرام نظری پدرعلی نظری ودیگری مرحوم غلامحسین جهانگیری ازعشایر این منطقه بودند.
مسجدحضرت ابوالفضل (ع)
این مسجدازسال ۱۳۸۷با زیربنای ۷۵ مترمربع درزمینی باوسعت۲۰ در۲۸متردرمحل عشایرپایین واقع دركوچه شهیدصحبت الله برسو شروع به ساخت گردید. بانی این مسجدآقای علی شیروانی فرزندمرحوم خداداد وازمعتمدین روستا می باشند. امید است درآینده ای نزدیك این ساختمان به بهره برداری رسد.
حسینیه اعظم محل پایین
این حسینیه درسال۱۳۴۴به همّت اهالی دركنارمسجدجامع ساخته شد، ابتدا سالنی به گنجایش ۷متر در۱۴متر و سپس درسال ۱۳۵۰دركنارآن سالن بزرگتری باگنجایش ۱۲در ۲۵ متركه جمعاً زمینی به مساحت ۳۰۰۰ متررا دربر دارد، گسترش یافت. پس از اجرای طرح بهسازی معابر وتغییرمسیر كوچهی جنوبی حسینیه، درسال ۱۳۸۷ مقدار۱۰۰۰متر دیگر به حیاطجنوبی آن افزوده گردید. این حسینیه مركز برگزاری اكثرمراسم مذهبی واجتماعی وعمومی، خصوصاً در ایّام محرم وصفر می باشد. با توجه به حجم برنامه های جانبی این حسینیه درتاریخ فروردین۱۳۹۱ كاملاٌ تخریب وشروع به احداث حسینیه بزرگی در همین محل گردیده است كه امیدمی رود ساخت وتكمیل آنظرف مدت كوتاهی به اتمام برسد.
حسینیه امام جعفرصادق(ع)درمحل بالاكنارامام زاده شاه دین
این حسینیه درزمینی كه قبلاً باغچه مرحوم حسن طهمورثی فرزندمرحوم مشهدی قهرمان بود، ازسال ۱۳۵۲شروع به ساخت ودرسال ۱۳۷۰تكمیل گردید.اهالی درماه های عزاداری خصوصاً ماه محرم درآن به انجام مراسم عزاداری می پردازند.
حمام های روستا
حمام محله ی بالا: این حمام درسال ۱۲۷۷ ش توسط مرحوم حاج میرزا محمّد صادق كشمیری شیرازی(پدرمیرزامحمود وپدربزرگ خانم هما تاج همایون،همسـرآقای تیمسار سیّدمحمود همایونی)مالك وقت خورنگان كه درروستا دارای اراضی كشاورزی بود، ساخته شد وآن را به عنوان عام المنفعه وقف نمود،ودراختیاركسانی گرفت كه با كاربرروی آن علاوه براستفادهی مردم، امورزندگی خود را نیز تأمین نمایند. درطول سال های متمادی افرادی برروی آن كاركرده اند. این حمام ازسنگ وساروج وبسیار محكم ودارای چند طاق گنبدی شكل به ارتفاع ۵ متروبا زیربنای ۲۵ در۱۲متر می باشد. كف حمام نسبت به سطح كوچه یك مترپایین تراست. این حمام دارای مخزن بزرگ آب گرم به نام خزینه بود كه آب آن توسط آب جـوی پرمی شدوبه وسیله ی هیزم و بوتهی خارگرم می شد. چون درآن دوران منازل شخصی دارای حمام شخصی نبود، ازاذان صبح تاساعت ۸ صبح مردان، و از۹صبح تا ساعت ۵ عصرزنان ازاین حمام استفاده می نمودند
این حمام ازسال ۱۳۴۳ به دنبال لوله كشی آب روستا به صورت حمام بهداشتی، وازحالت خزینه بیرون آمد وازسال ۱۳۶۱كه به مروردرمنازل حمام شخصی ساخته شد، ازرونق افتاد. درغرب این حمام باغچه ای است كه به باغچهی حمام معروف است ودراین باغچه چند چاه بزرگ وجودداشت كه دراصل فاضلاب حمام بودكه با ازكارافتادن حمام آن چاه ها نیز ازخاك پرگردید.جا دارد كه اهالی ضمن محافظت ازاین اثرتاریخی ترتیبی اتّخاذ نمایند ازآن به عنوان جایگاه ورزشی،یا موزه استفاده نمایند.(تصویرسقف گنبدی حمام محل بالا)
حمام محل پایین:درسال۱۳۴۹ودركنارحسینیه اعظم ساخته شدكه تاسال۱۳۶۰ برپا و دارای آب لوله كشی بود،هرچندازابتداءآب آن ازتلمبه مرحوم سیّدمحمّدحسین منصوری تأمین می شد.این حمام درجریان طرح بهسازی وتسطیح معابرروستا ویران گردید.حمام دیگری نیزدرمحل فعلی پایگاه مقاومت بسیج درسال ۱۳۵۵درغرب روستا ساخته شدوساختمان آن به این پایگاه تعلّق گرفت.
برج طویل
این برج درمحلّهی پایین ودرآستانه ورودی منزل مرحوم میرزا صدرالدّین منصوری(میرزاصدریخان)درسال۱۲۵۰ش ساخته شد. این برج درواقع محلی برای نگهداری اسب مهمانانی بود كه ازجاهای دیگر به دیــدارایشان می آمدند .این برج دارای گنبدی وسیع كه۱۰متر ارتفاع داشت. دورتا دورداخلی برج با طاقدیس های زیبا وبلند باسبك معماری عصرتیموری جلوه خاصی به این مكان داده بود. با تمام زیبایی ومهارت بزرگترین عیب آن كه باعث ازبین رفتن آن شد، بكارگیری خشت خام درساخت آن بود. درب ورودی این بناازچوب گردو وبسیارسنگین بود كه طول آن ۳متر وعرض آن۲ متر بود.
درمورد ساخت آن گفته می شود كه قسمتی ازآن توسط میرزا نصـراله خان پدرمیرزا محمّدخان وسپس توسط مرحوم حاج محمّدعلی خان منصوری پدرآقا میرزاآقا جدّمادری برادران رضایت ودرنهایت توسط فرزندش مرحوم آقامیرزا آقامنصوری تكمیل گردید.این برج متأسّفانه براثربی توجّهی افراد ودراثرباران های سیل آسا،سقف آن فروریخت وبه مرور قسمت های بدنه نیزآسیب دید، و درجریان سیل سال۱۳۶۵ سقف كاملاً ویران شد. بدنه و چهارگوش برج تاسال ۱۳۷۷برجا بود، امّا درجریان طرح بهسازی روستابراثرعدم آگاهی از وجود این بنای باارزش، به دست توانای عدّه ای ازدوستداران میراث فرهنگی روستاكاملاً ویران شد. این عكس ازآخرین روزهای حیات برج درسال ۱۳۸۵نشان داردكه توسط نگارنده كتاب گرفته شده است. ودركنارآن عكسی ازجا پای برج مشاهده كردید كه هنوزباقی است.
آسیاب گُرگونه
هرچنداین آسیاب دردوكیلومتری شمال خورنگان ودرزمین های مشهور به صحرای كنكان واقع گردیده، امّا یادآورمی شویم كه این قسمت از زمین ها ازسال های گذشته به مالكین وكشاورزان خورنگان تعلّق داشته وآسیاب مزبورنیز توسّط مردم ما دركنارباغچه ای موســوم به باغ عیسی خان كنكانی ساخته شد. این آسیاب تا ۴۵ سال قبل هم رونق داشت وآب آن ازرشته قنات بالا سرآسیاب تأمین میشد. هنوز برج بلند وآثاراین آسیاب برجای مانده است. این اثردرسال ۱۲۷۵ش ساخته شده است. گویا لفظ گُرگونه در بین اهالی كنكان حاكی ازآن باشدكه این كلمه درواقع غورغانه یا جُرجانه است. یعنی محل غـــروب كردن خورشید(غـــروبانه)ودر بین مردم منطقه چنین گفته می شود كه خورنگان رامحل طلوع وگـُرگانه یا گـُرگونه را محل غروب آفتاب گفته اند(البتّه با توجّه به محدویت مكانی كه برای این منطقه قایل بوده اند).
آسیاب درب باغچه
درباغچه ای درشمال روستا آثاری ازآسیابی قدیمی دیده می شود. آنراآسیاب درب باغچه میخوانند و باآب قناتی موسوم به قنات خرنجان كارمی كرد. قدیمی ها ازبردن جو وگندم به این محل برای تبدیل به آرد صحبت دارند. بقایای این آسیاب درباغچه مرحوم حاج حسین خان جمالی پدرحمزه جمالی قراردارد. عمر این اثر به ۱۰۰سال قبل برمی گردد.
آسیاب كَـلی( به فتح كاف )
دركنارتپّه شمال روستا وبالاسرباغی به نام باغ مهـذوبی(مهذّبی)اثری ازسنگ وساروج دیده می شودكه درنزد اهالی به«آسیَؤ كَلی»معروف است. به گفتهی مردم روستاهیچ كس آغازساخت آن یادندارد. وهركسی به زعم خودتاریخی برای آن ذكر می كند، حتی قدیمی ترین افراد روستا هم از تاریخ دقیق بنای آن اظهاربی اطلاعی می نمایند. هرچه هست این كه بنا روزگاری آسیاب آبی روستا بوده وآب چرخاندن چرخ های سنگی آن از رودخانه شمالی روستاتأمین وبه وسیلهی جویی كه آثارش هنـوز دركناره تپّه باقی است به این آسیاب منتقل می گردید. شاید بنای آن به بیش از۱۰۰۰سال مربوط شود.
كـُلوپَه
دوچاه باعمق كم دركنار تپّه شرقی وكنارجادّه منتهی به نوبندگان وجود داردكه به زعم اهالی اینجا نیزمحل آسیای آبی دیگری بوده كه قدمت آن ازآسیاب كَلی خیلی بیشتراست وآبراه سنگی آن كه از بالاسر محل باقی مانده، حكایت از این دارد كه آب این آسیاب هم از بن یا رودخانه تامین می گردید. این دوچاه یكی به صورت چهارگوش و دیگری استوانه شكل است. این محل درنزد اهالی به «كُلوپَه»مشهوراست كه عمرش بالغ بر۱۰۰۰سال است. ازآنجا كه فرم وشكل ظاهری این اثرنشان می دهد، احتمال آن كه این مكان باقی مانده ازیك آتشكده دردوران ساسانی وقبل ازآن باشدخالی ازذهن نیست. هرچندنمی توان این احتمال رابه درستی تصدیق كرد.شكل زیركلوپه رانشان میدهد.
كوره سفال پزی
: نزدیك به۱۵۰سال پیش شخصی به نام استاد حسن دُس پَز از اهالی فدشكویه،دركنارجادهی اصلی محورنوبندگان به فدشكویه ودرجایی كه امروزباغچهی حاج علیخان طالبی است، باایجاد كارگاهی مبادرت به ساخت وپختن ظروف سفالین وگِلین از قبیل، بریزه یا تنورنان پزی، دُس،كوزه،كاسه های سفالی وخمره های بزرگ وكوچك نمود. هنـوزجای آن كوره ومحل برداشت خاك مشاهـــده می شود.علاوه برمردم خورنگان، اهالی دیگرروستاهای مجاور نیز ازمشتریان تولیدات این كوره بودند. به گفتهی اهالی این كوره پس از فوت استاد آن، رو به خاموشی گذاشت.