خانه استاد جلال همایی در دوره قاجاریه در محله پاقلعه اصفهان ساخته شده است.مرحوم استاد جلال‌الدین همایی، ادیب، شاعر و استاد زبان و ادبیات فارسی در سال ۱۲۷۸ در این خانه به دنیا آمد.این خانه، بنایی است یك اشكوبه با حیاط مربع شكل كه در دو جبهه غرب و جنوب آن ساختمان قرار گرفته است.جبهه جنوبی دارای ایوان مركزی بوده و بالاتر از حیاط قرار گرفته. ۲ اتاق ۳ دری در دو طرف ایوان نیز طراحی شده است.جبهه غزبی نیز دارای محور تقارن است. شاه‌نشین در مركز و ۲ اتاق ۳ دری كه توسط دو كفش‌كن به تالار اصلی ارتباط می‌یابد، در دو طرف آن قرار دارد.
خانه استاد جلال همایی در سال ۱۳۷۶ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۹۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.اینجا خانه ای است كه جلال الدین همایی، شاهنامه فردوسی، كلیات سعدی، منتخب قاآنی و غزلیات محمدخان دشتی و بسیاری دیگر را نزد پدرش میرزا ابوالقاسم محمدنصیر متخلص به “طرب” مطالعه كرد و نزد مادر، خواندن قرآن، گلستان و غزلیات حافظ را فرا گرفت. حتی اصول و فروع دین و آداب وضو و نماز و روزه و كتاب عم جزء را كه در مكتب‌خانه نزد ملاباجی تكمیل كرد، پیشتر در همین خانه از مادرش آموخته بود. بعضی شب های درس پدر، به سبب خستگی و بی خوابی در ایوان منزل از پله اتاق به زمین می افتاد و مادر، كه استاد همایی او را بی بی خطاب می كرد از اتاق مجاور بیرون می دوید و او را به بستر می برد.
حیاط مركزی خانه استاد همایی مربع شكل است و حوض كوچكِ پرآبی در وسط حیاط قرار دارد. چهارگوشه حوض گلدان های كوچك شمعدانی را قرار داده اند، اطراف حوض سنگفرش شده و درست مقابل چهار ضلع حوض بر روی این سنگفرش ها چهار گلدان بزرگ سفیدرنگ با گل هایی از اطلسی به رنگ های قرمز و بنفش جلوه نمایی می كند. این حوض از چهار طرف به چهار باغچه محدود است كه یكی مملو از گل های زرد و نارنجی رنگ بنفشه است، دیگری گل های رز قرمز و درختی از مو كه قد فراز كرده است. نخل تزئینی و شمشاد همیشه سبز نیز در بخشی دیگر جای گرفته اند و شكوفه های كوچكی نیز بر روی درخت انار با برگ های جوان و سبزش جلوه نمایی می كند.
معماری خانه استاد جلال الدین همایی
خانه جلال الدین همایی، یك اشكوبه است و ساختمان در دو جبهه غربی و جنوبیِ آن قرار دارد. جبهه جنوبیِ ساختمان از یك ایوان مركزی تشكیل شده كه بالاتر از حیاط واقع شده است و در دو طرف این ایوان، ۲ اتاق سه دری طراحی شده است. دو طرف ایوان مركزی و بر روی دیوارها، چراغ هایی مانند فانوس های دیواری جلوه گر است. از سه پلۀ روبروی ایوان بالا می روم، ایوانی با سه درچوبی دولنگه و شیشه های رنگی كه در قسمت فوقانی هریك از این درها، سه پنجره شباك چوبی قراردارند و بر بالای پنجره وسط، عبارت “لا حول و لا قوه الا بالله” با خط ثلث نگارش شده و در قاب آئینه كاری جای گرفته و اطراف این آئینه كاری با گل و مرغ و خطوط اسلیمی تزئین شده است. طاق آهنگ این ایوان مملو از تزئینات آیئنه كاری، نقاشی هایی از گل و مرغ و مناظر طبیعی و تصاویری از پرتره و نقوش هندسی است كه حالتی قرینه دارند.
سه درب چوبی ایوان به یك اتاق راه دارد كه برای استفاده خانه شعر و فرهنگ اصفهان با تعدادی صندلی چوبی پرشده است، اینجا اتاقی است بدون نقش و رنگ اما تعدادی طاقچه گچی در آن دیده می شود و یك بخاری دیواری كه با ظرافت گچبری شده است و در دو سمتِ آن تزئینات آئینه كاری قرارگرفته اند.
این اتاق از سمت راست و توسط دولنگه در چوبی به اتاق ساده دیگری راه دارد كه درست مانند اتاق قبل بدون تزئینات است اما طاقچه های گچی، بخاری دیواری گچبری شده با تزئینات آئینه كاری اطرافش چشم نوازی می كند، صندلی های كلاس خانه شعر و فرهنگ در این اتاق نیز قراردارند.
به موازات پنجره ها و سه درچوبیِ ایوان مركزی، طاقچه های گچی دیده می شود و دو درب چوبی دیگر نیز روبروی هم در ایوان جای گرفته اند، درب چوبی سمتِ چپِ ایوان به اتاقی راه دارد كه به گفته مرتضی طباطبائیان، استاد همایی به آن “اتاق نقش” میگفت.
اتاق نقش، اتاقی است با سقفی نیم گنبد كه با نقاشی های گل و مرغ مناظر طبیعی، خطوط اسلیمی و ختایی و پرتره هایی كه برایم شخصیتهای آشنایی نیستند و شاید هم ملیتی ایرانی ندارند مزین است؛ با ورود نور از پنجره های شباك و شیشه های متصل به سه درب چوبی اش، یادگار همای شیرازی و طرب و سنا، نقش خاطره می زند … حدیث نبوی “انا مدینة العلم و علی بابها” و بیتی از مولانا “از علی(ع) آموز اخلاص عمل، شیر حق را دان منزه از دغل” هردو به خط نستعلیق و روبروی یكدیگر قرارگرفته اند كه مرتضی طباطبائیان می گوید خط “طراب” پدر جلال الدین همایی و “همای شیرازی” پدربزرگ او هستند. جلال الدین همایی در سحرگاه شب چهاردهم دی ماه هزار و سیصد و هفتاد و هشت در همین اتاق چشم به جهان گشود.
ساختمان جبهه غربی خانه جلال الدین همایی در محله پاقلعۀ اصفهان همانند جبهه جنوبی، دارای محور تقارن است و شاه نشین در مركز آن قراردارد با سقفی نیم گنبد كه در قیاس با دو اتاق اطرافش بلندتر و هوایش خنك تر است. شاه نشین خانه استاد همایی نیز مانند بسیاری از شاه نشین های خانه های تاریخی است.
نگاهت در این اتاق به تزئینات شیر و شكر، آئینه كاری و گچبری های نفیس و تزئینات تندبری اطراف اجاق گچبری شده خیره می مانَد؛ و البته هر نقطه از این اتاق نقاشی هایی از گل و مناظر طبیعی، خطوط اسلیمی و ختایی و میوه هایی است كه به زیبایی در درون ظرفها نقش شده اند، در نقطه ای سیب و انار می بینی و در ظرف نقاشی شدۀ دیگر انگور و حتی هندوانۀ دونیم شده كه دل میهمان را هوایی می كند از اینهمه شور و طبع و ذوق…
در دوطرف شاه نشین ۲ اتاق سه دری قراردارد كه توسط كفش‌كن به تالار اصلی مرتبط هستند، این اتاقهای كه ساده تر بنظر می رسند پنجره هایی شباك دارند و با اجاقی گچبری شده با تزئینات آئینه كاری و طاقچه های گچی ساده كه همین سادگی نیز روایت خاطره هاست …در فضای بین دو ساختمان غربی و جنوبی، یك اتاق كوچك ۲ در ۳ متری دیده می شود و آنطور كه پیداست آشپزخانه بوده است و دیگری آبریزگاه و حمام كه فضایی مستطیل شكل است …
